Archiwalia – akta, dokumenty i pisma prywatne nie mające już bieżącej wartości użytkowej, lecz zasługujące na zachowanie w archiwach. W szerszym rozumieniu wszelka dokumentacja powstała w przeszłości i powstająca współcześnie, mająca znaczenie jako źródło informacji.
Archiwa – podstawy
Podstawowe pojęcia związane z archiwami są zawarte w opracowaniu „Polski słownik archiwalny”. Formalne słownictwo i określenia związane z archiwami definiuje dokument „Normy opisu materiałów archiwalnych w archiwach państwowych NOMA„.
Terminologia używana przez genealogów-amatorów do opisu zbiorów nie jest jednolita, stosowane pojęcia są zaczerpnięte z bibliotekoznawstwa, archiwistyki czy muzealnictwa, a także – z mowy potocznej, np. twórca (arch.) – autor (bibl.) – wydawca (bibl.), materiał ulotny (arch.) – akcydens (bibl.), obiekt (arch./muz.) – artefakt (muz.) – przedmiot (pot.). Zbiór, zespół, jednostka, akta, obiekt – to wybrane pojęcia z archiwistyki których upowszechnienie wśród genealogów ułatwi komunikację (jednoznaczność znaczeń) jak i ułatwi tworzenie archiwów społecznych czy osobistych.
Genealogia
O ile historycy niezwykle rzadko zajmują się jednostkami, o tyle w genealogii akcent kładziony jest na jednostki związane więzami pokrewieństwa. Do obecnego wieku struktury państwowe w żaden sposób nie prowadziły ewidencji zdarzeń związanych z jednostkami. Na szczęście Polska jako kraj katolicki posiada dobrą dokumentacją z ostatnich kilkuset lat pochodzącą z parafii, w których zawarte są informacje o prawie każdym Polaku niezależnie od stanu i majętności. Za czasów zaborów rosyjskich Rosji Carskiej proboszczowie byli jednocześnie urzędnikami Stanu Cywilnego, co dodatkowo wzmocniło rolę i znaczenie ksiąg parafialnych. Na nieszczęście pseudo-nowoczesne ustroje bolszewickiej Rosji oraz socjalistycznej Polski doprowadziły do zniszczenia znacznej części zasobów gromadzonych przez wiele wieków. Nieudolność pro-radzieckiej władzy Polski Ludowej spowodowała, że przy nowym podziale Europy pod koniec Drugiej Wojny Światowej nie pomyślano nawet o zabezpieczeniu zasobów na terenach, które wkrótce miały zostać utracone. Nic dziwnego – nowy aparat władzy często nawet nie mówił po polsku… Zagarniając polskie ziemie bolszewicy dążyli do zatarcia wszelkich śladów polskości związanych z dawnymi terenami polskimi. Na ironię materializmu to właśnie filozofie materialistyczne doprowadziły do zniszczenia dóbr materialnych – archiwaliów – o olbrzymiej wartości historycznej. Do upadku doprowadzono system katastralny i Księgi Wieczyste, niejasna polityka rządu nie doprowadziła do skoncentrowania archiwaliów kościelnych lecz – wręcz przeciwnie – spowodowała ruch, przemieszczenie archiwaliów wprowadzając tylko rozproszenie pozbawione systematyki. Obecnie znaczną część zasobów Archiwów Państwowych stanowią właśnie archiwalia kościelne, których reszta znajduje się w Archiwach Diecezjalnych i parafiach a nawet w innych instytucjach, w których nikt nie spodziewałby się tych archiwaliów, co skutecznie utrudnia dostęp do nich. Obrazu dopełniają: pożary oraz zniszczenia i grabieże wojenne oraz kradzieże archiwaliów ze względu na ich znaczną wartość materialną.
Archiwalia
Archiwalia – akta, dokumenty i pisma prywatne nie mające już bieżącej wartości użytkowej, lecz zasługujące na zachowanie w archiwach. W szerszym rozumieniu wszelka dokumentacja powstała w przeszłości i powstająca współcześnie, mająca znaczenie jako źródło informacji o wartości historycznej, np. o działalności państwa, jego organów i urzędów, stosunkach z innymi państwami, rozwoju nauki i kultury.
Archiwum
Stały zbiór akt i dokumentów publicznych lub prywatnych, powstały w wyniku działalności instytucji, rodziny (np. archiwum podworskie, archiwum rodowe) lub działalności prywatnej (archiwum prywatne, spuścizna).
Miejsce przechowywania materiałów archiwalnych.
Archiwum państwowe – instytucja powołana do gromadzenia, porządkowania, konserwacji i udostępniania archiwaliów do celów urzędowych, badań naukowych oraz potrzeb prywatnych. Archiwum państwowe pełni funkcję urzędu wiary publicznej i z tego tytułu jest uprawnione do wydawania uwierzytelnionych odpisów i wyciągów przechowywanego materiału aktowego.
Wniosek genealoga rodzinnego o wydanie kopii dokumentów z archiwum państwowego
Przygotowując pismo – wniosek o udostępnienie informacji archiwalnej (kopii) należy powołać się na aktualne przepisy. We wniosku opisując zasób który Cię interesuje, czyli kogo dotyczyć mają informacje, ich zakres, wykazane pokrewieństwo dopisz dodatkowo poniższą klauzulę jako podstawę prawną wniosku:
Motyw kultu i pamięci osoby zmarłej
Zgodnie z przyjętą interpretacją przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji istnieje podstawa do udostępnienia dokumentów w przypadku gdy uzasadnienie złożonego wniosku opiera się na motywach odnoszących się do kultu i pamięci osoby zmarłej (np. gromadzenie pamiątek po osobie zmarłej).
Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 09 lutego 2011 r., sygn. akt V CSK 256/10 prawo do kultywowania pamięci osoby zmarłej jest uznawane powszechnie za samoistne dobro osobiste. W konsekwencji przepis art. 23 kodeksu cywilnego regulujący kwestie dobra osobistego stanowi przepis prawa materialnego stanowiący podstawę do żądania udostępnienia dokumentów.
Archiwa w Polsce
Archiwa w Polsce – historia powstania
Archiwa w Polsce, pierwsze archiwa pojawiły się pod koniec XIII w. Do najstarszych polskich archiwów należą, ukształtowane pod wpływem prawa kanonicznego, archiwa kościelne i klasztorne (1285 arcybp Jakub Świnka wydał nakaz sporządzania i przechowywania dokumentów przy kościołach katedralnych). Również w tym czasie w związku z działalnością kolonizacyjną pojawiają się pierwsze archiwa miast lokowanych na prawie niemieckim, a także zaczątki archiwów władców dzielnicowych i możnowładców.
Archiwa Państwowe
- Najstarszym, częściowo zachowanym archiwum o randze państwowej jest Archiwum Koronne. W pierwszym okresie powstające archiwa mają charakter typowych archiwów odbiorcy (gromadzą dokumenty w postaci luźnych kart w miejscu przebywania ich odbiorców), stopniowo jednak ulegały zmianom stając się archiwami wystawców (przewaga dokumentów wychodzących z kancelarii, umieszczanych w pełnym brzmieniu lub w formie regestów w tzw. księgach wpisów). Typowym przykładem tego typu archiwum, jest Archiwum Metryki Koronnej (oraz będące jego litewskim odpowiednikiem Archiwum Metryki Litewskiej), które stało się centralnym archiwum Rzeczypospolitej. W XVI w. powstały również inne archiwa władz centralnych, m. in.: Archiwum Podskarbińskie, Archiwum Skarbu Kwarcianego, Archiwum Dóbr Stołowych, Archiwum Marszałkowskie Koronne.
- W związku z reformami administracyjnymi oraz kolegialnym sposobem decydowania za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego powstają nowe archiwa: m. in. Archiwum Stanisława Augusta, Archiwum Rady Nieustającej, Archiwum Komisji Skarbu Koronnego, Archiwum Komisji Wojskowej Koronnej, Archiwum Komisji Edukacji Narodowej. W okresie staropolskim nastąpił również dalszy rozwój archiwów Kościelnych oraz miejskich, ukształtowały się ponadto archiwa o charakterze sądowym (grodzkie i ziemskie). 1808 powstało Archiwum Ogólne Krajowe, pierwsze nowoczesne (system akt spraw) archiwum polskie, przekształcone następnie w Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD).
- 1867 powstało Archiwum Akt Dawnych (AAD) przechowujące dokumenty byłych władz centralnych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W 2. poł. XIX w. powstały również archiwa państwowe w zaborze pruskim (Poznań, Gdańsk) oraz w zaborze austriackim (Lwów, Kraków). 1919 na mocy dekretu Naczelnika Państwa o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami ukształtowała się sieć archiwów państwowych obejmująca: AGAD, AAD, Archiwum Skarbowe, Archiwum Oświecenia oraz Archiwum Wojskowe, przekształcone następnie w Archiwum Akt Nowych (AAN), a także ok. 20 prowincjonalnych placówek archiwalnych.
- W czasie II wojny światowej wiele zasobów archiwalnych zostało doszczętnie zniszczonych, najbardziej ucierpiały archiwa w Warszawie, Poznaniu oraz Płocku. Po wojnie w wyniku zmian ustrojowych do archiwów państwowych zostały przyjęte zasoby archiwów samorządowych, rodowych, wielkiej własności ziemskiej i gospodarcze. 1951 zatwierdzony został nowy dekret o archiwach państwowych, który utworzył 3 rodzaje archiwów: centralne, wojewódzkie i powiatowe, ustanawiając nad nimi Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych. Do archiwów centralnych zaliczono: AGAD, AAN oraz projektowane Archiwum Dokumentacji Mechanicznej.
- Utworzono również archiwa państwowe wydzielone, m.in.: Centralne Archiwum Wojskowe, Archiwum MSW, Archiwum UOP, Archiwum MSZ, Archiwum Sejmowe. Do państwowej sieci archiwalnej należą ponadto: archiwa szkół wyższych, PAN, PAU, GUS, archiwa zakładowe oraz biblioteki i muzea (w części zbiorów obejmującej zasoby archiwalne). Swoje własne archiwa posiadają partie polityczne (do archiwów państwowych włączono 1990 dokumenty byłej PZPR), związki zawodowe, organizacje społeczne oraz związki wyznaniowe. Odrębną sieć stanowią archiwa Kościoła katolickiego.
- Archiwa Miejskie
- Archiwa Diecezjalne
- Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie-Rembertowie
- Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu — Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie
- Biblioteka Kórnicka w Kórniku
- Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu
- Muzeum Czartoryskich w Krakowie
- Polska Akademia Nauk w Krakowie
- Inne archiwa zawierające archiwalia polskie (przykłady):
- Kriegsarchiv w Wiedniu: polonica dotyczące dziejów Polski południowo-wschodniej (XIX w.).
Государстенний архив российской Федерации в Москве: akta dotyczące twierdzy Przemyśl (1914-1918). - Центральний державний історичний архів Украини у Львові: księgi grodzkie i ziemskie lubaczowskie, przemyskie i przeworskie sprzed 1795.
- Kriegsarchiv w Wiedniu: polonica dotyczące dziejów Polski południowo-wschodniej (XIX w.).
Archiwum Metryki Koronnej
Archiwum Metryki Koronnej, archiwum państwowe, typowe archiwum wystawcy, gromadzące dokumenty (w formie wpisów do ksiąg zwanych metrykami), będące wytworem kancelarii królewskiej. Od połowy XVI w. księgi prowadził osobny pisarz, tzw. metrykant. Archiwum znajdowało się pod opieką kanclerza (kancelaria tzw. większa) i podkanclerzego (kancelaria mniejsza). Początkowo, ok. XV w. archiwum ruchome (kancelaria jeździła za królem). Po przeniesieniu stolicy do Warszawy otrzymało pomieszczenia na Zamku Królewskim.
W tym czasie nastąpiła również zmiana charakteru ksiąg, które z rejestru dokumentów wystawianych w kancelarii królewskiej stały się stopniowo księgami publicznymi, przyjmującymi wpisy akt wieczystych, niespornych. 1656 Archiwum zostało wywiezione do Szwecji, skąd powróciło 1664. Został wówczas sporządzony przez metrykanta S.K. Hankiewicza inwentarz.
Największe znaczenie archiwum osiągnęło za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, licząc ok. 1000 ksiąg oraz akta luźne (zostały wówczas włączone do niego Archiwum Koronne Krakowskie i Warszawskie oraz Metryka Litewska). 1789 przeniesione z Zamku Królewskiego do pałacu Krasińskich. 1795 wywiezione do Petersburga, 1799 wydzielono akta dotyczące ziem przypadłych w rozbiorach Prusom, które złożono w Berlinie. Rewindykowane dokumenty są przechowywane obecnie w Archiwum Główne Akt Dawnych.
Archiwum Koronne
Archiwum Koronne Krakowskie, najstarsze, sięgające swym początkiem XIV w., częściowo zachowane archiwum państwowe, wyodrębnione ze skarbca zamku królewskiego na Wawelu. Typowe archiwum odbiorcy, gromadzące dokumenty – w postaci najczęściej luźnych kart – których odbiorcą był król jako głowa państwa, zwierzchnik rodziny królewskiej i użytkownik dóbr królewskich, następnie także akta dotyczące wszelkich innych dziedzin życia państwowego (m.in. poszerzania granic państwa, egzekucji królewszczyzn, zawierania traktatów oraz małżeństw). Nadzór nad Archiwum Koronnym sprawował podskarbi wielki koronny.
Pierwszy inwentarz został sporządzony 1551 przez M. Kromera, na polecenie Zygmunta II Augusta. Po przeniesieniu stolicy do Warszawy Archiwum Koronne pozostało w Krakowie pod opieką kustosza skarbca. Aż do 1676 przesyłano do Krakowa ważniejsze dokumenty. 1765 decyzją sejmu koronacyjnego (1764) przeniesione do Warszawy, gdzie złożono je pod opieką kanclerzy w Archiwum Metryki Koronnej. 1795 wywiezione do Petersburga. Obecnie część rewindykowanych zasobów jest przechowywana w Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, niewielka część (ok. 350 dokumentów) w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.
Archiwum Koronne Warszawskie, kontynuacja (bardziej nowoczesna) archiwum krakowskiego, od początku podległe kanclerzom. Gromadziło dokumenty, których odbiorcą byli, oprócz króla, zwierzchnicy kancelarii, a także inni koronni dygnitarze. Do najciekawszych dokumentów należą traktaty i umowy międzynarodowe oraz traktaty dynastyczne. Poniosło dotkliwe straty podczas “potopu” szwedzkiego (wojny polsko-szwedzkie). Inwentarz sporządził 1765 metrykant I.L. Nowicki. Za Stanisława Augusta Poniatowskiego włączone do Archiwum Metryki Koronnej, podzieliło jego losy.
Archiwum Akt Nowych (1919-)
Archiwum Akt Nowych (1919-), AAN, centralne archiwum państwowe powstałe 1930 w Warszawie, w wyniku przekształcenia Archiwum Wojskowego (założone 1918 w celu gromadzenia akt wojskowych okupacyjnych 1915-1918 oraz akt władz wojskowych odrodzonego państwa). Przechowywało zasób pierwotny Archiwum Wojskowego (ok. 70 zespołów różnych władz okupacyjnych niemieckich i ok. 60 – austriackich) oraz późniejsze nabytki Archiwum Akt Nowych, m.in.: registratury zlikwidowanych wcześniej urzędów polskich (przechowywane do 1930 w Archiwum Głównym Akt Dawnych) i registratury dalszych, kasowanych urzędów, przejmowanych wprost od likwidatorów.
Archiwum Główne Akt Dawnych
Archiwum Główne Akt Dawnych, AGAD, centralne archiwum państwowe w Warszawie powołane, za sprawą ministra sprawiedliwości w rządzie Księstwa Warszawskiego – F. Łubieńskiego, dekretem Fryderyka Augusta, księcia warszawskiego, z 2 IX 1808, jako Archiwum Ogólne Krajowe. Od 1815 Archiwum Główne Królestwa Polskiego, od 1867 Warszawskie Archiwum Główne Akt Dawnych. Początkowo zajmowało lokal dawnego archiwum pruskiego na Zamku Królewskim, przeniesione ostatecznie do budynku dawnej komory celnej przy placu Krasińskich. Podlegało pod nadzór min. sprawiedliwości. Na czele Archiwum stał metrykant (stanowisko to przypadło początkowo F. Łubieńskiemu).
W początkach istnienia wydzielono w archiwum przede wszystkim zbiór materiałów przydatnych władzom administracyjnym i sądowym. Na początku XX w. stało się dużym, nowoczesnym, archiwum historycznym. W 90 % zniszczone podczas powstania warszawskiego 1944. Po II wojnie światowej zgromadziło pozostały zasób własny, nieliczne ocalałe akta po Archiwum Akt Dawnych (założone 1867 w celu przechowywania historycznych dokumentów władz administracji centralnej, gł. Rady Stanu i Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego) oraz XIX – wiecznych urzędach centralnych, także archiwalia rewindykowane z ZSRR.
Przechowuje archiwa gł. władz centralnych dawnej Rzeczypospolitej oraz władz zaborczych do 1918, niektóre archiwa prowincjonalne oraz rodowe o znaczeniu ogólnopolskim (m. in.: Branickich, Potockich, Radziwiłłów, Zamoyskich), a także plany i mapy.
Akta władz, urzędów i instytucji publicznych do 1795 r.
Większość spośród zespołów przechowywanych aktualnie w oddziale I znajdowała się w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych już przed II Wojną Światową. Nieliczne tylko, jak Archiwum Kameralne, czy też należące do Archiwum Radziwiłłów lub Zamoyskich dokumenty pergaminowe zostały włączone po roku 1945. Dlatego właśnie oddział I należy traktować jako tę część AGAD, która stanowi o ciągłości istnienia instytucji założonej w roku 1808 jako Archiwum Ogólne Krajowe i funkcjonującej pod sukcesywnie zmieniającymi się nazwami aż do dnia dzisiejszego. Straty poniesione podczas II Wojny Światowej, a zwłaszcza w roku 1944 w wyniku Powstania Warszawskiego były tak ogromne, że ich przedstawienie zajęło cały tom wydawnictwa poświęconego ówczesnym stratom archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych. W dalszym ciągu jednak zasób oddziału I Archiwum Głównego Akt Dawnych ma charakter wyjątkowy, wyróżniający go spośród innych archiwów polskich.
Zasadniczą cezurę chronologiczną stanowi rok 1795, data III rozbioru Polski. W zasobie oddziału I Archiwum Głównego Akt Dawnych zostały bowiem zgromadzone archiwalia stanowiące zachowaną spuściznę po władzach centralnych oraz częściowo lokalnych szlacheckiej Rzeczypospolitej. Wyjątek stanowią wkraczające w wiek XIX, a nawet XX 2 zbiory stanowiące swoistą osobliwość oddziału I. Chodzi tu o zbiory dokumentów pergaminowych i papierowych.
Zbiór dokumentów pergaminowych obejmuje ponad 9 tys. dokumentów z lat 1159-1939. Składa się z przemieszanych fragmentów i szczątków zespołów różnych wystawców: od kancelarii królewskiej poprzez sądowe, miejskie, wiejskie i kościelne aż do osób prywatnych. Około 2 500 z tych dokumentów pochodzi z dawnego oficjalnego archiwum państwa, znanego od miejsca przechowywania jako Archiwum Koronne Krakowskie. Było ono typowym archiwum odbiorcy. Gromadzono w nim dokumenty władców poczynając od czasów rozbicia dzielnicowego. Znalazły się w nim dokumenty ogólnopaństwowe (dział Regni Poloniae), przywileje powszechne, pakty, unie, potwierdzenia praw, w tym także egzemplarz urzędowy Statutu Łaskiego (nr 5632), dokumenty poszczególnych województw (m.in. przysięgi wierności urzędników i miast). Dużą grupę dokumentów stanowią dokumenty dotyczące stosunków dyplomatycznych z ok. 30 państwami: przymierza, sojusze, rozejmy, traktaty pokojowe, hołdy, umowy handlowe, układy małżeńskie. Obok nich występuje także grupa dokumentów dotyczących spraw majątkowych królów i dóbr Rzeczypospolitej – zastawy, nadania, wykupy i umowy z wojskami zaciężnymi. Dokumenty kościelne z tego zbioru pochodzą z kasacji różnych zakonów w XIX w., ze zbiorów prywatnych lub nabytków. Dotyczą one ich erekcji i uposażenia, praw patronatu, odpustów, altarii. Około 80 dokumentów pochodzi z archiwum Nuncjatury Apostolskiej w Polsce. Należą do nich: listy, instrukcje, rozporządzenia papieskie i sprawy kontrybucji na wojnę z Turcją. Ponadto w zbiorze znajdują się dokumenty dla Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Zamoyskiej, dokumenty rodowe Radziwiłłów, Tyzenhauzów, Przezdzieckich, Branickich, Potockich i Zamoyskich, ponadto nieliczne dokumenty z XIX i XX wieku (ok.250) w tym dyplomy uniwersyteckie, nominacje urzędnicze, wojskowe, nadania honorowego obywatelstwa oraz masonika.
Zbiór Dokumentów Papierowych obejmuje ponad 4 tys. dokumentów z lat 1395-1931. Dokumenty te dotyczą wielu dziedzin życia. Znalazło w nich odzwierciedlenie m.in. funkcjonowanie parlamentaryzmu: uniwersały królewskie zwołujące sejmy i wyznaczające terminy odbycia sejmików, listy uwierzytelniające dla posłów królewskich na sejmiki, listy kierowane do znaczniejszych osobistości wzywające do poparcia na sejmikach polityki dworu, ponadto uniwersały wojewodów lub kasztelanów zwołujące sejmiki dla elekcji kandydatów na obieralne urzędy ziemskie. Kolejną grupę stanowią dokumenty pozostałe po działalności najwyższych organów władzy-nominacje na urzędy, głównie ziemskie, wypisy z czynności Rady Nieustającej, uniwersały konfederacji barskiej i targowickiej, teksty traktatów międzynarodowych pochodzące z Archiwum Koronnego Krakowskiego i Warszawskiego. Następną grupę stanowi korespondencja dyplomatyczna ( w tym przede wszystkim związana z działalnością rezydentów austriackich w Polsce z XVII i XVIII w.), prywatna korespondencja władców polskich i obcych, nadania królewszczyzn i zgody na ich cesje. W grupie dokumentów związanych z wojskowością znalazły się uniwersały królewskie zwołujące pospolite ruszenie, uniwersały hetmanów koronnych i litewskich, materiały dotyczące Kozaczyzny, dokumenty związane z powstaniami narodowymi. Kolejną grupę dokumentów stanowiły wypisy z akt Metryki Koronnej i Litewskiej, z akt trybunału oraz ksiąg grodzkich i ziemskich dotyczące głównie transakcji majątkowych dokonywanych przez szlachtę. Grupa dokumentów dotyczy historii miasta Warszawy. Znajdują się wśród nich m.in. akta lokacyjne, potwierdzenia wcześniejszych przywilejów i artykułów cechowych, przywileje na jarmarki i targi, zwolnienia podatkowe, korespondencja władz miejskich. Grupa dokumentów pochodzi z dawnych archiwów kościelnych i klasztornych i dotyczy ich uposażeń. Kolejną grupę dokumentów stanowią materiały związane z funkcjonowaniem systemu skarbowego Rzeczypospolitej oraz materiały genealogiczne.
Archiwum Koronne Warszawskie obejmuje ponad 5 tys. dokumentów od końca XVI w. do trzeciej ćwierci XVIII w. Dotyczą one stosunków dyplomatycznych i politycznych z ponad 30 państwami i w związku z tym są one pogrupowane na odpowiednie działy (np. Rosyjskie, Tureckie, czy Tatarskie). Materiały te obejmują korespondencje w sprawach państwowych i są adresowane do królów, kanclerzy, marszałków, prymasów, hetmanów. Znajdują się wśród nich traktaty i umowy międzynarodowe, akta poselstw polskich i zagranicznych, instrukcje, memoriały, raporty i diariusze. Zespół ten jest częściowo powiązany z Libri Legationum (zob. Metryka Koronna).
W Metryce Koronnej zawarte są akta powstałe w wyniku działalności polskiej kancelarii królewskiej począwszy od połowy XV w. aż do końca istnienia dawnej Rzeczypospolitej oraz wpływajace do tego urzędu. Wyróżnić wśród nich można dwa podstawowe typy: księgi wpisów (odpisy lub streszczenia dokumentów wystawionych przez kancelarię królewską lub otrzymanych do odnotowania) oraz księgi dekretów służące do zapisywania wyroków wydanych przez sądy królewskie (te ostatnie prawie całkowicie zniszczone). Księgi Metryki tworzą obecnie siedem serii: 1. Księgi Wpisów (Libri Inscriptionum), 2.Księgi Poselstw (Libri Legationum), 3.Księgi Pieczętne (Sigillata), 4.Księgi Kanclerskie (Spraw Publicznych), 5.Księgi Sądów Asesorskiego, Relacyjnego i Sejmowego, 6.Ksiegi Sądu Referendarskiego, 7.Lustracje i rewizje dóbr królewskich. Księgi Wspisów obejmują 382 j.a. materiałów z lat 1414-1795. Najstarszą ich część stanowią księgi wpisów kancelarii książąt mazowieckich włączone do serii ksiąg wpisów Metryki Koronnej w 1539 r. Seria ta zawiera wpisy nadań królewskich wszelkiego rodzaju lub ich potwierdzeń, potwierdzeń transakcji dokonywanych między szlachtą, mniej liczne są wpisy o charakterze ogólnopaństwowym (zwołania sejmów i sejmików, uchwały sejmowe). Księgi mazowieckie zawierają zapisy czynności prawnych dokonanych przez księcia lub przed księciem. Księgi Poselstw obejmują 41 j.a. materiałów z lat (1354)1501-1761 i zawierają: wpisy korespondencji dyplomatycznej wysyłanej i otrzymanej, korespondencji między obcymi państwami, którą Polska była zainteresowana, wpisy związane z wysyłaniem i podejmowaniem poselstw, wśród nich listy uwierzytelniające, instrukcje poselskie, mowy i sprawozdania posłów, wpisy układów i traktatów z państwami obcymi, wpisy dotyczące spraw wewnętrznych – postanowienia sejmowe, instrukcje poselskie, mowy poselskie, korespondencja z dygnitarzami Rzeczypospolitej i miastami. Od poł. XVIII w. wpisy dotyczące spraw zagranicznych dokonywane były również w Księgach Kanclerskich. Księgi Pieczętne (Sigillata – 44 j.a. z lat 1658-1794) zawierają streszczenia (regesty) dokumentów uwierzytelnionych i gotowych do wydania wystawionych przez kancelarię głównie w sprawach wewnętrznych państwa. Księgi Kanclerskie obejmują 111 j.a. materiałów z lat 1735-1794. Zawierają one wpisy dokumentów i korespondencji dotyczących polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa. Wpisy dotyczące spraw wewnętrznych obejmują nadania, potwierdzenia i zezwolenia królewskie. Wśród wpisów dotyczących spraw zagranicznych znalazła się korespondencja dyplomatyczna wychodząca i wpływająca, instrukcje poselskie i memoriały obcych państw. Od początku panowania Stanisława Augusta wprowadzono rzeczowy podział wpisów na 4 grupy: a/ nadania urzędów i tytułów, b/ inne nadania i zezwolenia króla, c/ potwierdzenia królewskie, d/ zarządzenia i decyzje króla w formie listów, reskryptów i glejtów. Księgi Sądu Asesorskiego, Relacyjnego i Sejmowego obejmują 23 j.a. materiałów z lat 1591-1744. Zawierają one protokoły czyli prowadzone w układzie chronologicznym krótkie wpisy tzw. memoranda obejmujące nazwiska stron procesowych, czasem dane o przedmiocie sporu oraz orzeczenia sądu w streszczeniu. Księgi Sądu Referendarskiego obejmują 66 j.a. materiałów z lat 1582, 1591-1794. Zawierają zapisy dotyczące sporów między poddanymi wsi w dobrach królewskich a starostami i innymi posesorami tych dóbr. Tworzą je rejestry spraw, księgi protokółów z przebiegu rozpraw oraz księgi dekretów czyli wyroków sądów. Lustracje i rewizje dóbr królewskich obejmują 105 j.a. materiałów z lat 1489-1795. Zawierają one zapisy tych czynności.
Metryka Litewska – transkrypcje. Zespół ten obejmuje 31 j.a. materiałów z lat (1440-1582) 1775-1792. Zawiera on część serii transkrypcji ksiąg oryginalnych Metryki Litewskiej. Obejmują one teksty nadań monarszych, zatwierdzenia umów i transakcji, traktaty i dokumenty dyplomatyczne odnoszące się do stosunków Rzeczypospolitej z państwem moskiewskim i chanatami tatarskimi. Niemal cały zbiór oryginalnych ksiąg Metryki Litewskiej (zapisy kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego) pozostał w Rosji i jest przechowywany w Centralnym Państwowym Archiwum Akt Dawnych (Centralnyj Gosudarstwiennyj Archiw Driewnich Aktow) w Moskwie.
Sumariusz Metryki Litewskiej – zespół ten obejmuje 15 j.a materiałów z lat (1386-1751) 1474-1751. Materiały te zostały rewindykowane na podstawie postanowień traktatu 1921 r. Sumariusz zawiera regesty aktów znajdujących się w oryginalnych księgach Metryki.
Archiwum Skarbu Koronnego – zespół ten obejmuje materiały z lat 1388-1820. W większości stanowi go dokumentacja gospodarcza i finansowa. Obejmuje następujące, zachowane działy dawnego Archiwum Skarbowego: Oddział 1. Rachunki królewskie (367 j.a. z lat 1388-1781), Oddział 2. Rachunki poselstw (22 j.a. z lat 1538-1793), Oddział I. Rejestry podatkowe (169 j.a. z lat 1472-1776), Oddział II. Rachunki sejmowe (110 j.a. z lat 1520-1794), Oddział III. Rachunki nadworne (10 j.a. z lat 1507-1764), Oddział IV. Księgi rekognicji (zeznań podatników o majątku) (51 j.a. z lat 1524-1766), Oddział V. Księgi kwitów (18 j.a. z lat 1504 – 1766), Oddział VI. Księgi asygnat (poleceń wypłaty kwot ze Skarbu Koronnego) (27 j.a. z lat 1526-1783), Dział XLVI. Lustracje, rewizje i inwentarze dóbr królewskich (211 j.a. z lat 1549-1800), Oddział LIV. Zbiór pism rozmaitych tyczących się dóbr królewskich (40 j.a. z lat 1494-1802), Oddział LVI. Inwentarze starostw (326 j.a. z lat 1495-1795), Oddział 82. Zbiór pism rozmaitych tyczących się wydziału wojskowego (21 j.a. z lat 1521-1794), Oddział 84. Księgi addymentów wojskowych (wykazów dopłat do hiberny) (60 j.a. z lat 1643-1794), Oddział 85. Rejestry popisowe wojska koronnego (131 j.a. z lat 1474-1758), Oddział 86. Rachunki z przychodów i wydatków na potrzeby wojska (127 j.a. z lat 1472-1794), spisy.
Archiwum Kameralne – zespół obejmuje 3 603 j.a. z lat 1700-1796. Zawiera on akta instytucji zarządzającej dobrami i innymi dochodami przeznaczonymi na utrzymanie króla i jego dworu utworzonej w czasach panowania Augusta II. Archiwum nadano układ chronologiczny dzieląc je na 3 części obejmujące okresy panowania kolejnych królów polskich. Obejmuje ono fragmenty akt czynności sądów skarbowych i komisji JKM Skarbowej, akta ekonomii królewskich z kopiami dokumentów od XVI w., akta dotyczące żup wielickich i bocheńskich, Kasy Generalnej Królestwa Polskiego.
Akta Ekonomii Malborskiej – zespół ten obejmuje 76 pozycji inwentarza z lat 1510-1766. Zawiera rejestry wpływów i wydatków z dóbr zamku malborskiego, inwentarze, rewizje i opisy tych dóbr sporządzone przy obejmowaniu ekonomii przez kolejnych dzierżawców, akta komisji królewskich rewindykujących te dochody, materiały dotyczące sąsiednich starostw: puckiego i tczewskiego. Inne akta dotyczące tej ekonomii znajdują się w Archiwum Państwowym w Gdańsku.
Tak zwana Metryka Litewska – zbiór utworzony sztucznie i niejednorodny pod względem zawartości obejmujący 429 pozycji inwentarza z XV w. – 1808 r. Aktualnie zawiera kilkadziesiąt ksiąg związanych z działalnością dawnej kancelarii królewskiej (wypisy z ksiąg sądowych, lustracje królewszczyzn, inwentarz Metryki Koronnej i archiwum monarszego) oraz około 300 ksiąg z różnorodnymi materiałami, głównie z czasów panowania Stanisława Augusta a wśród nich duża partia akt Rady Nieustającej, akta Straży Praw, różne akta sejmowe (Sejmu Wielkiego, sejmu grodzieńskiego 1793), akta Komisji Edukacji Narodowej, papiery Hugona Kołłątaja, fragment archiwum Komisji Wojskowej Obojga Narodów, Gabinetu i Kancelarii Wojskowej Stanisława Augusta, zarządzenia Komisji Policji Koronnej i Komisji Policji Obojga Narodów, akta konfederacji, archiwalia władz i urzędów Powstania Kościuszkowskiego oraz m.in. rozproszone papiery kancelarii królewskiej i wypisy z ksiąg grodzkich i ziemskich.
Archiwum Królestwa Polskiego – zbiór utworzony sztucznie obejmujący 1 112 j.a. materiałów z XVI w.-1798, 1821-1822. Zawartość zbioru jest niejednorodna. Obejmuje on m.in. papiery osobiste i publiczne biskupa przemyskiego i podkanclerzego koronnego Andrzeja Trzebickiego, fragment archiwum Stanisława Augusta (papiery osobiste oraz korespondencja m.in. z Katarzyną II i posłami polskimi przy obcych dworach, rachunki, rękopisy i druki z biblioteki królewskiej), istotną część archiwum Departamentu Interesów Cudzoziemskich Rady Nieustającej (1775-1778), fragment akt kancelarii naczelników Powstania Kościuszkowskiego, Rady Zastępczej Tymczasowej, Rady Najwyższej Narodowej (1794), akta kancelarii Komisji Policji Obojga Narodów (1791-1792), Komisji Policji Koronnej (1792-1794), Urzędu Marszałkowskiego Koronnego (1785-1794).
Zbiór Popielów – zbiór utworzony w oparciu o materiały stanowiące efekt pracy kancelarii osobistej Stanisława Augusta Poniatowskiego zwanej Gabinetem Jego Królewskiej Mości oraz Kancelarii Wojskowej. Obejmuje 443 pozycji inwentarza z XIV-XIX w., głównie XVIII w. W zbiorze zawarta jest m.in. korespondencja króla i kolejnych szefów jego Gabinetu z dyplomatami, ponadto protokóły rozmów prowadzonych z dyplomatami zagranicznymi, listy kierowane do króla przez korespondentów zagranicznych, tzw. miscellanea do stosunków dyplomatycznych, obszerny zbiór konstytucji i ich projektów, diariuszy, mów, akta żup solnych i ekonomii królewskich, mapy delimitacyjne po I rozbiorze i in.
Archiwum Sejmu Czteroletniego – nazwa ta została przyjęta dla zbioru papierów rewindykowanych w styczniu 1964 r. ze Związku Radzieckiego. Liczy on 25 tomów. Obejmuje materiały z lat 1778-1794, 1834. Materiały są przemieszane i sformowane w sposób przypadkowy. Najważniejsze z nich to m.in.: diariusz rękopiśmienny sesji sejmowych rozproszony w różnych tomach (1-10, 14, 17, 19, 21-24), teksty przemówień i wystąpień sejmowych, zagajeń sesji przez marszałka, drukowany fragment diariusza sejmu, rękopiśmienne i drukowane projekty, uchwały i konstytucje, korespondencja kierowana do marszałków sejmowych, raporty i noty do deputacji sejmowych i Komisji Obojga Narodów, wykazy i listy osób rekomendowanych do nobilitacji.
Korespondencja Stanisława Augusta – zbiór liczący 16 tomów listów z lat 1792-1797 wyodrębniony ze Zbioru Potockich z Jabłonny. Obejmuje korespondencję z ostatnich lat życia króla, głównie pobytu w Grodnie i Petersburgu.
Archiwum Ghigiottiego – zbiór obejmujący archiwalia związane z działalnością księdza Kajetana Ghigiottiego (1728-1796), zaufanego doradcy i współpracownika Stanisława Augusta. Zbiór zawiera ok. 10 tys. listów, głównie korespondencja Ghiogiottiego, Stanisława Augusta oraz inne dokumenty (memoriały, noty, projekty pism, klucze do szyfrów, rachunki), biuletyny informacyjne przesyłane przez stałych agentów Stanisława Augusta w różnych stolicach Europy.
Papiery rezydenta H. W. Wickedégo – spuścizna Henryka Wolffa Wickedégo, rezydenta polskiego w Dolnej Saksonii z siedzibą w Hamburgu w latach 1768-1786. Obejmuje 48 j.a. materiałów z lat 1767-1774, 1786. Zawiera korespondencję (z licznymi załącznikami) prowadzoną z Gabinetem Dyplomatycznym Stanisława Augusta.
Militaria z Jabłonny – zbiór wyodrębniony w latach 1949-1950 z archiwaliów Potockich z Jabłonny. Obejmuje 241 j.a. materiałów z lat 1776-1795, 1807-1813. Składają się z następujących grup:
1. Akta Gabinetu Wojskowego Stanisława Augusta 1776-1795 (sygn 1-87),
2. Akta Powstania Kościuszkowskiego 1794 r., akta władz najwyższych Powstania (sygn 88-105), akta komendanta m. Warszawy (sygn 106-201), akta korpusu ks. J. Poniatowskiego (sygn 202-234),
3. Akta Kancelarii Naczelnego Wodza i Ministra Wojny Ks .J. Poniatowskiego, 1807-1813 (sygn 235-241)
Akta Komisji Bankowej – fragment dokumentacji Komisji do rozsądzania sprawy upadłych krajowych banków obejmujący 4 j.a. materiałów z lat 1793-1803. Zawiera akta dotyczące upadłości domów bankowych.
Akta ziemskie i grodzkie – archiwalia powstałe w wyniku funkcjonowania sądów instacji właściwych należących do stanu szlacheckiego. Obejmują 8 724 j.a. materiałów z lat 1381-1840. Zawierały one zapisy czynności tych sądów oraz m.in. pozwy, wizje i obdukcje, wyroki, dokumenty przedkładane przez strony m.in. skargi, protestacje, odwołania od wyroków, oświadczenia stanowiące dowody procesowe, liczne kontrakty w najróżniejszych sprawach (m.in. akta kupna-sprzedaży, dzierżaw, nieruchomosci, inwentarze). Występują wśród nich serie – Inscriptionum (zapisy), Recognictionum (oświadczenia), z tej ostatniej serii wyodrębniły się następnie księgi Resignationum (transakcje wieczyste), Debitorum (pożyczki), seria Relationum (wpisy czynności związanych z działalnością urzędów), podobny charakter miały księgi Oblatorum. Istniała też seria dekretów sądowych. Akta zawierają:
1. Akta grodzkie i ziemskie mazowieckie (3 458 j.a., 1400-1802)
2. Akta ziemskie i grodzkie wielkopolskie (5 067 j.a., 1381-1840)
3. Akta ziemskie i grodzkie podlaskie ( 199 j.a., 1474-1794)
Zbiór Ignacego Kapicy Milewskiego – utworzony został przez Ignacego Wawrzyńca Kapicę Milewskiego (1740-1817), prawnika i archiwistę, zatrudnionego przy sądzie grodzkim bielskim. Zbiór obejmuje 78 pudeł materiałów z XV w. – 1804 r. Zawiera wypisy z akt ziemskich i grodzkich mazowieckich i podlaskich. Został sporządzony jako wykonanie warunków umowy ze starostą szczerzeckim Piotrem Potockim.
Archiwum Miasta Warszawy – obejmuje 309 j.a. materiałów z lat 1376-1812. Zawiera części: Stara Warszawa, Nowa Warszawa, Warszawa Ekonomiczne. Obejmuje m.in. księgi sądowe rady miejskiej (radzieckie) i ławy, księgi wpisów do prawa miejskiego, protokoły posiedzeń i inne akta magistratu (1792, 1794-1796), akta cechowe, kopiariusze przywilejów miejskich, rejestry rachunkowe, dokumenty związane z pobieraniem podatków, spisy mieszkańców 1792, akta urzędów działających na terenie Warszawy m.in. Urzędu Marszałkowskiego Koronnego, Komisji Brukowej, Komisji Boni Ordinis Warszawkiej.
Księgi miejskie – zbiór obejmujący 532 j.a. z lat 1401-1928. Zawiera księgi stanowiące wytwór urzędów radzieckich, wójtowskich i ławniczych 42 miast z Mazowsza, Kujaw, Podlasia i wschodniej części Wielkopolski. Największe grupy ksiąg dotyczą miast: Łęczyca (22, 1560-1803), Nieszawa (57, 1485-1798), Radziejów (40, 1430-1805), Sieradz (71, 1432-1806), Szadek (32, 1401-1697), Uniejów (24, 1495-1809), Warta (64, 1469-1792), Wieluń (56, 1514-1810).
Księgi wiejskie – 2 księgi z lat 1473-1773 obejmujące wsie Lubiatówka i Rogi.
Nuncjatura Stolicy Apostolskiej – 8 j.a. z lat 1661-1794. Zawierają 1 księgę nuncjusza Febrycego Serbelloniego z 1740 r. oraz 2 księgi nuncjusza Alberyka Archinto z lat 1746-1749. Księgi te stanowią rejestr czynności Trybunału Nuncjatury.
Archiwum Biskupstwa Warmińskiego i Kapituły Warmińskiej – fragment archiwum biskupstwa i kapituły obejmujący 71 j.a. z lat 1682-1830 (XIV-XVI, XVII). Zawierają m.in. akta sądów kościelnych, korespondencję bieżącą oraz akta gospodarcze.
Varia i nabytki niedokumentowe – zbiór powstały w wyniku różnych akcesji zaistniałych w całym okresie istnienia AGAD. Obejmuje 286 j.a. z XIV-XVIII w. W pierwszej części zbioru znajdują się m.in. księgi pochodzące z Archiwum Koronnego Krakowskiego, akta procesów polsko-krzyżackich, akta dotyczące Prus i Brandenburgii, druga część zespołu składa się m.in. z odprysków zespołów częściowo zachowanych, m.in. Metryka Koronna, Archiwum Skarbu Koronnego, Archiwum Kameralne.
Zbiór sfragistyczny – zbiór został utworzony w AGAD. Obejmuje ok. 13 000 tłoków i odcisków pieczętnych uzbieranych z wycofywanych z użycia pieczęci zlikwidowanych urzędów z XVII-XX wieku. Zbiór ten jest w trakcie opracowywania i nie jest udostępniany.
źródło: AGAD, opr. Michał Kulecki
Brakowanie akt
Brakowanie akt, procedura mająca na celu zniszczenie dokumentacji niearchiwalnej (posiadającej kategorię B, BE lub C), czyli takiej, która nie zasługuje na trwałe przechowywanie. Proces ten regulują odpowiednie przepisy z maja 1988. Procedura polega na przedstawieniu odpowiedniemu organowi Archiwum Państwowego (AP) tzw. Protokołu oceny dokumentacji niearchiwalnej, sporządzonego na formularzu Pu-A-33, oraz spisów dokumentacji niearchiwalnej, przeznaczonej do przekazania na makulaturę lub zniszczenia, odpowiednio na formularzach Pu-A-33a lub Pu-A-33b (dla dokumentacji technicznej).
Po wykonaniu przez pracowników AP ekspertyzy i wydaniu jednorazowego zezwolenia dana partia dokumentacji może ulec zlikwidowaniu (w ciągu 3 miesięcy od daty wystawienia zezwolenia). Po spełnieniu pewnych warunków poszczególne instytucje mogą uzyskać tzw. zezwolenie generalne na brakowanie akt. Przepisy o brakowaniu akt dotyczą także dokumentacji poufnej i tajnej. W uzasadnionych wypadkach AP mogą również dokonywać brakowania dokumentacji archiwalnej oznaczonej kategorią A.
Współczesne archiwa
Dla celów genealogicznych i wzbogacania wiedzy o przodkach warto zapoznać się ze współczesnymi archiwami: