Serwituty zostały szczegółowo przedstawione na stronie Serwituty – wolności, służebności. Serwituty w zaborze pruskim były znoszone od ok. 1808 do ok. 1872. Władze Księstwa Poznańskiego zniosły serwituty ustawą regulacyjną wydaną w 1823 r., wykonanie zakończyło się w 1872 r.
Likwidacja serwitutów w zaborze pruskim była związana z procesami uwłaszczeniowymi. Najbardziej rozciągnięta w czasie okazała się reforma uwłaszczeniowa w Prusach. Była to tzw. „pruska droga do kapitalizmu”, czyli odgórne, stopniowe uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem, z zapewnieniem przewagi ekonomicznej i politycznej ziemiaństwa, tak by nie zmienić rewolucyjnie podstaw gospodarki państwa. W latach 1807–1872 stopniowo uwłaszczono chłopów (nadano im ziemię przez nich uprawianą na własność) za odszkodowaniem w formie nadziału ziemi lub w formie pieniężnej. Wraz z uwłaszczeniem dokonano likwidacji serwitutów, wspólnot gruntowych, komasacji i regulacji gruntów. Dzięki temu nie dopuszczono do rozdrobnienia gospodarstw chłopskich, co nastąpiło w Galicji.
Proces uwłaszczenia na ziemiach pruskich i likwidacji serwitutów w zaborze pruskim przebiegał następująco:
- 1799 – zamiana pańszczyzny na czynsz w dobrach królewskich, początkowo dobrowolna od 1808 obowiązkowa,
- 1807 – likwidacja poddaństwa, zależności osobistej, wymogu zgody pana feudalnego na czynności prawne chłopów, przywiązania do ziemi, sądownictwa dominialnego i pozwolenie na swobodny obrót ziemią,
- 1808 – uwłaszczenie chłopów w dobrach państwowych, z wykupem świadczeń poddańczych,
- 1811 – uwłaszczenie chłopów w dobrach prywatnych na podstawie dobrowolnych umów lub z urzędu, za odszkodowaniem dla feudała w ziemi i spłatą renty feudalnej, zniesienie serwitutów,
- 1816 – ograniczenie reformy z 1811, rezygnacja z uwłaszczenia z urzędu, dozwolenie zawierania umów dobrowolnych tylko przez zamożniejszych chłopów
- 1821 – tzw. reluicja, wykup powinności chłopskich dla ogółu gospodarstw,
- 1823 i 1836 – częściowe uwłaszczenie w Wielkim Ks. Poznańskim, dla chłopów w dobrach prywatnych i państwowych, na podstawie dobrowolnej umowy i odszkodowaniem w ziemi, gotówce, naturze lub pańszczyźnie, 1823 – ustawa regulacyjna,
- 1848-1850 – dopuszczenie do regulacji uwłaszczeniowych wszystkich gospodarstw, na podstawie dobrowolnych umów, za odszkodowaniem, zniesienie powinności i uprawnień feudalnych,
- 1858 – powszechne zawieranie umów regulacyjnych,
- 1865-1872 – spłata zobowiązań chłopskich, także dzięki pomocy państwa i instytucji bankowych.
Zobacz więcej na temat serwitutów:
Serwituty – wolności (ogólnie o serwitutach)
Serwituty – ustawowa likwidacja serwitutów na terenie b. Królestwa Kongresowego
Serwituty – szczegółowe zasady likwidacji serwitutów w Królestwie Polskim w oparciu o ustawę
Serwituty – likwidacja serwitutów na ziemiach wschodnich
