„Nie zapala się też światła i nie stawia pod korcem, ale na świeczniku, aby świeciło wszystkim, którzy są w domu…” Mt.5.15, (także Łk. 8.16 i Mk.4.21). Tekst zapisany około 2000 lat wstecz wskazuje na rolę światła w życiu człowieka. Poczynając od łuczywa, najstarszych lamp oliwnych i świec przez całe wieki mroki ciemności oświetlały najrozmaitsze przybory, zwane kagankami bądź lampami, doskonalone w ramach postępu, wiedzy i potrzeb życia.
Lampy olejowe i naftowe
Rys historyczny oświetlenia paliwami płynnymi na przestrzeni ostatnich stuleci
Największy i najszybszy rozwój aparatów oświetleniowych datujemy od przełomu wieku XVIII /XIX aż do XX w. Nie oznacza to jednak, że wcześniej nie powstawały lampy, których rozwiązania podziwiamy jeszcze dziś. Jedną z takich pozycji jest lampa olejowa pompowa.
Lampa jest to urządzenie wytwarzające światło kosztem energii spalania. Źródłem światła jest płomień spalanej substancji: olej, spirytus, gaz, nafta. Cechą charakterystyczną dla danej lampy jest jasność świecenia, czyli siła światła wyrażana w dawnej jednostce [do 1979] zwanej Świecą Hefnera. 1 Świeca Hefnera = 0.92 cd [1kandela]. Każda lampa czy to olejowa, czy naftowa składa się ze zbiornika paliwa, knota, szkiełka ciągu [kominka] i palnika.
Dawne przybory oświetleniowe nie posiadały palników i nazywano je kagankami. Do działania każdej lampy potrzebne jest paliwo. Wdając się w rozważania na temat wynalezienia lampy naftowej, co jest tematem nr 1 wśród krajowych kolekcjonerów, musimy rozpatrywać dwa zasadnicze elementy: budowę lampy i użyte paliwo.
1 – Lampa naftowa nie nosi cech wynalazku; powstała na bazie lampy olejowej w wyniku uproszczenia jej budowy i zastosowania palnika Arganda o nieco zmienionej budowie niż w lampach olejowych. Popularny polski model I lampy jest dowolną interpretacją autorską powstały w latach powojennych, symbolizujący zalążki górnictwa naftowego
2 – W odniesieniu do paliwa poniższe przykłady zastąpienia ciężkich olei roślinnych, paliwami lżejszymi uwydatnianymi pod różnymi nazwami, różnymi miejscami niezależnego stosowania oraz czasem ich wprowadzania jednoznacznie eliminują pojęcie wynalazku. Wynalazek to nowe rozwiązanie zagadnienia technicznego nadające się do zastosowania w gospodarce, na które może być zgodnie z obowiązującymi przepisami w niektórych krajach, udzielony patent.
Budowa lamp
*Nazwy lamp, generalnie, biorą swe nazwy od użytego paliwa. W lampach oliwnych paliwem była oliwa, otrzymywana głównie z owoców oliwek. W lampach olejowych paliwem były różnego rodzaju oleje roślinne, głównie olej rzepakowy, słonecznikowy i inne. W lampach naftowych destylat ropy naftowej, torfu, asfaltu, wosku ziemnego lub węgla noszący miano oleju świetlnego mineralnego. Pod tą nazwą najbardziej znanym produktem była kerosena, czyli nafta, parafina i wiele innych określeń. W okresie minionym stosowano zbliżone składem chemicznym do nafty paliwa, otrzymywane w wyniku destylacji, lub mało różniące się takie jak: olej solarowy, photogen, steinkohlennaphta, hydrocarbur, fotogen, olej księżycowy, olej węglowy, biały olej skalny, pitoil, pinolina, olej lampowy, torföil, petroleum, pétrole, petrolej, ligroina, parafina, mineralöil, benzyna, kerosen… Najpopularniejszym olejem oświetleniowym była kerosyna (ang.kerosene). Wymienione paliwa w większości wywodzą się z grupy paliw węglowodorowych, otrzymywane w wyniku destylacji. Są też inne paliwa jak np. terpentyna, czy alkohole. Popularną mieszaninę terpentyny ze spirytusem nazywamy kamphiną (kamfiną), stąd lampy kamfinowe i często mylne określenie dla nafty – kamfina [lampa kamfinowa]. Terpentynę otrzymujemy przez destylację żywicy sosnowej z parą wodną.
Paliwa w/w posiadały również inne nazwy, w zależności od kraju stosowania, miały własności pełzające i nie wymagały mechanizmów wspomagających dostarczanie paliwa do palnika. Wykorzystane tu zostały właściwości higroskopijne. Knot zanurzony bezpośrednio w paliwie umożliwiał dotarcie paliwa do palnika. W mechanizmy pomocnicze podające paliwo do palnika zaopatrzone są wszelkiego rodzaju lampy olejowe mechaniczne.
*Palnik. Jest to urządzenie służące do spalania paliwa ciekłego lub gazu bezpośrednio stykające się z płomieniem. Zadaniem palnika jest przygotowanie mieszanki paliwowo-powietrznej ułatwiające tym samym prawidłowe spalanie. Jest niezbędnym regulatorem wysunięcia knota i regulacji jasności płomienia, nazywany często sercem lampy. W poszczególnych rodzajach lamp stosuje się odpowiednio skonstruowane palniki. Najczęściej spotykane palniki to palniki szczelinowe 1,2 rzadziej 3 knotowe, a z palników z knotem okrągłym, palniki typu kosmos i matador. Najlepszym rozwiązaniem palnika są palniki typu Arganda [od nazwiska wynalazcy], w których następuje podwójny obieg powietrza otaczając płomień od zewnątrz i wewnątrz. Palniki te stosuje się zarówno w lampach olejowych jak i pozostałych. Wśród palników lamp naftowych i konstrukcjach podobnych wyodrębnić można kilkaset odmiennych konstrukcji bazującej na tej samej zasadzie. Pokrętła palników naftowych są sygnowane znakiem producenta.
- Knot. Jest to spleciona taśma lub sznurek bawełniany o dobrych właściwościach higroskopijnych umożliwiający transport paliwa ku płomieniowi oraz jego spalanie. Knoty mogą być okrągłe, płaskie i rurowe. Występują też jako transportery paliwa do knotów palnych.
- Szkło ciągowe zwane także kominkiem, cylindrem lub po prostu szkiełkiem ma za zadanie osłaniać płomień, zwiększać przepływ prądu powietrza i odprowadzać spaliny. Wykonywane są w kształtach odpowiednich dla palnika, z których najczęściej spotykane to szkiełka baniaste, baniaste spłaszczone, typu rurowego, kosmos, matador, sebastian… Wielkość szkiełka, a w zasadzie średnica oznakowana jest jednostką taką samą jak palniki – w liniach. W górnej części szkiełka posiadają logo producenta. Znakowanie nie dotyczy szkiełek do lamp olejowych.
- Zbiorniki. Są to pojemniki szklane, ceramiczne lub metalowe umieszczane u góry lub z boku w niektórych rodzajach lamp olejowych i osadzane na trzonach lub pod pokrywą [górką] a nawet luźno wkładane w specjalne koszyki lamp naftowych. Te, widoczne mogą posiadać wzornictwo artystyczne.
- Trzony lamp wykonywano w rozmaitych kształtach, z różnorodnych materiałów. Najczęściej spotykamy trzony wykonane z blachy mosiężnej, ale są to także odlewy artystyczne z mosiądzu, żeliwa, cynkalu [znalu] i innych stopów. Trzony lamp wykonywane są z ceramiki i szkła, również z kamieni półszlachetnych okutych metalem. Ich kształty i formy stanowią niebywałe walory artystyczne, ale są także najprostsze formy użytkowe. Trzony lamp mają za zadanie bezpieczne podtrzymanie zbiornika paliwa, na którym osadzony jest palnik.
- Klosze i abażury. Dodatkowo lampy noszące cechy estetyczne mogą być wzbogacane równie pięknymi kloszami wieńczącymi ich artyzm. Oprócz zadania upiększającego przedmiot miały za zadnie ochronę wzroku przed mocnym światłem a także ukierunkowanie światła i nierozprzestrzenianie w niepożądanym kierunku, np. w górę lub w dół. Wykonywano je głównie ze szkła zdobionego w najrozmaitszy sposób w formie kopulastej [astralnej], tulipanów i kul, Spotykamy także, co prawda bardzo rzadko kule wykonane z alabastru. Najczęściej używanym materiałem na abażury były różnego rodzaju kolorowe tekstylia ze specyficzną formą zdobniczą.
Lampy na paliwa ciekłe i przedstawiciele kierunków ich tworzenia; konstruktorzy, wynalazcy:
– Lampa pompowa L. Cellier, L. Deschamps XVII/XVIII
– Lampa gwiezdna (astralna) I. A. Bordier-Marcet ok. 1808
– Zegarowa B. G. Carcel 1800
– Stałego przepływu L.J. Proust 1780
– Słoneczna słoneczna (solarna) Upton i Roberts 1828
– Hydrostatyczna i hydrauliczna Philipe de Gerard XVIII/XIX
– Moderatorowa CH.L.F Franchot 1836
– Benzynowa A. Mille 1862
– Spirytusowa kontrolna lampa górnicza F. Pieler ~1880
– Lampy na paliwo węglowodorowe (naftowe) A.Gesner, J. Young I połowa XIX w
Na fotografii lampa olejowa solarna (słoneczna) z 1828 roku z palnikiem Arganda z podwójnym obiegiem powietrza i regulacją knota
Rozwój konstrukcji
Historia lampy naftowej wzbudza wiele emocji i kontrowersji. Trzeba umieć zrozumieć, co staram się wykazać, długotrwałą drogę w kierunku udoskonalania rodzajów lamp. Paliwa węglowodorowe stanowiły pierwsze kroki w upraszczaniu budowy lamp olejowych, ale nie tylko. Lampa solarna z lat dwudziestych niezbicie dowodzi o kierunku rozwoju oświetlenia. W tej lampie na zbiorniku osadzony jest palnik Arganda, a knot zanurzony w oleju roślinnym. Zwrócić należy szczególną uwagę na podwójny obieg powietrza w palniku tej lampy. Jest to pierwowzór lampy naftowej. Dalszym krokiem jej doskonalenia był odpowiedni dobór rodzaju paliwa i zmiana palnika. Postęp stał się nakierunkowany na dziedziny pozyskiwania paliw i ich cen a także cen samych lamp. Pierwsze wzmianki o zastosowaniu destylatu ropy naftowej, bądź destylatu otrzymanego z węgla w oświetleniu pochodzą z różnych regionów świata, m.in. z Włoch, Rosji, Szkocji, z Francji a nawet z dalekiej Japonii. Jest to okres początku XIX wieku i wcześniej. Nie znamy wszystkich doświadczeń dokonywanych w tym zakresie na arenie światowej, ale wiemy o destylacjach przeprowadzanych już w starożytności. W cesarstwie austriackim [Polski nie było na mapach świata] w okolicach Drohobycza [dzisiaj Ukraina] wytwarzał destylat i używał go dla celów oświetleniowych – J. Hecker już we wczesnych latach 1810–17, a w 1853 Przywilej Pierwszeństwa w zakresie destylacji ropy naftowej uzyskał Jan Zeh (1817-1897). Dokument potwierdzający znajduje się w Bibliotece Urzędu Patentowego w Wiedniu. Nie sposób pominąć tu prof. chemii F.S. Waltera – Polaka, który w Paryżu w wyniku badań naukowych utworzył nomenklaturę związków nieorganicznych.
Pierwsze, udokumentowane patentami nr 11203, 11204 i 11205 pt. „Poprawa spalania płynów naftowych” destylacje dla celów oświetleniowych przeprowadził prof. chemii i geologii Abraham Gesner dokonując publicznego oświetlenia naftą w 1846 r. w miejscowości Charlottetown (Kanada). Tak opisał swoje odkrycia:
Postęp w odkryciu tego przypadku jak i innych był powolny i stopniowy. Został on dokonany przez pracę nie jeden lecz wiele umysłów tak, iż trudno jest ustalić komu należy się największe uznanie.
Podobnie wyraża się, kilka lat później galicyjski aptekarz z Borysławskiego Zagłębia Naftowego jedyny posiadacz pp, Jan Zeh:
…metody mej wobec kolegów moich wcale nie trzymałem w tajemnicy. Nie dziw więc, że inni korzystali z moich pierwszych doświadczeń.
Niemal równocześnie do działalności A. Gesnera w Ameryce, w Szkocji prace badawcze prowadził prof. chemii James Young – zwany popularnie” parafina” patentując swoje odkrycia w 1850. W Pechelbronn w Alzacji prowadzono odkrywkową eksploatację ropy naftowej już w 1735, a w 1851 w Bathgate k/Edinburgha powstała pod nadzorem w/w prof. J. Younga pierwsza na świecie rafineria ropy naftowej. Właśnie w tych okolicznościach należy upatrywać pierwszeństwa wprowadzenia lamp parafinowych, czyli „kerosenowych”, czyli naftowych. Wśród lamp naftowych istnieje ich wiele rodzajów. W 1840 w Londynie handel oferował bezknotową lampę Beale. Ciekawym późniejszym rozwiązaniem cieszyły się lampy z centralnym przepływem powietrza, lub też lampa Hitchcocka, w której ciąg powietrza następował za pośrednictwem wentylatora napędzanego mechanizmem zegarowym. Lampa ta nie wymagała kominka. Z biegiem czasu lampy przyjmowały ładne kształty i piękne formy zdobnicze.
Rozwój funkcji zdobniczych
Ogólnie patrząc na rozwój przemysłu oświetleniowego należy skonstatować, iż w wieku XIX nastąpił nie tylko znaczący rozwój oświetlenia, ale także rozwój form i kształtów zdobniczych. Piękno i artyzm lamp stanowią wytwór przemysłu artystycznego, lecz nie są dziełami sztuki.
Możemy założyć, że era świetności lamp olejowych dominowała do lat 60-tych XIX Stulecia. Od tego czasu palmę pierwszeństwa zaczęła przejmować lampa naftowa, aby po 80 letniej służbie ludzkości, w latach 40-tych XX wieku zacząć chylić się ku upadkowi. Dziś już, miejscem obu rodzajów lamp w natłoku rozmaitych eksponatów są sale muzealne oraz prywatne zbiory kolekcjonerskie. Nie oznacza to jednak, że w krajach technicznie zacofanych, nadal nie stanowi podstawowego źródła oświetlenia.
P.S. Kolekcjonowanie lamp jest wciągające. Kiedy przywrócicie „życie” pierwszej nabytej lampie poprzez jej wyczyszczenie, wymianę knota, dostrzeżecie w niej płomień i piękno oraz odzyskanie sprawności technicznej doznacie satysfakcji. Zechcecie wtedy dowiedzieć się więcej, poznać historię, różne rodzaje, konstruktorów i producentów. Kupicie drugą, trzecią …
Kolekcjonerstwo (łac: collectio i collector), inaczej zbieractwo – to hobby, pasja, to przyjemność i rozrywka, to gromadzenie przedmiotów zarówno z dalekiej przeszłości jak również wykonywanych współcześnie. To także ochrona przed zniszczeniem i dewastacją.