Stan obecny
W 1992 roku w Polsce było 220.217 osób noszących nazwisko Nowak (kobiety i mężczyźni).
Wzmianki
Adam Boniecki w Herbarzu Polskim podaje wzmianki o nazwisku Nowak:
Antoni [Kozłowski herbu Jastrzębiec], syn Wojciecha, w imieniu żony swej, Antoniny z Nowosielskich i brata jej Józefa, uwalnia 1742 r. z poddaństwa Nowaka.
Klemens [Leszczyński herbu Abdank], którego rodzice zamordowani w Humaniu, chował się na dworze Potockich w Tulczynie, kapitan w pułku Potockich, podpułkownik kozaków winnickich, w końcu marszałek powiatowy winnicki, ożeniony był 1-o v. z Polumbianką, z którą się rozwiódł, następnie 2-o v. z Nowaków Vivienową, a 3-o v. z Józefatą Jukowską, córką Piotra, dziedzica Brahiłowa. Z trzeciej żony syn Jan, ur. 8-go Stycznia 1812 r. w Brahiłowie, wstąpił w Rzymie do Kartuzów, zatęskniwszy jednak za krajem, wrócił i wstąpił do Kapucynów w Konstantynowie, pod imieniem Prokopa, przeszedł potem do Warszawy, był prowincjałem, znakomity kaznodzieja, wielce świątobliwy człowiek, umarł 1895 r. w klasztorze w Nowym Mieście.
Andrzej Brzezina-Winiarski w Herbach Szlachty Rzeczypospolitej wzmiankuje nazwisko Nowak:
Nowak h. Nowak
W innych publikacjach występuje:
Nowak h. własny
Pochodzenie nazwiska Nowak
- Pierwszym źródłem pochodzenia nazwiska Nowak może być „przezwisko innego pochodzenia”. Można przypuszczać, że występuje kilka niezależnych miejsc powstania nazwiska Nowak. Etymologia polska słowa „nowak” → „człowiek nowy, przybysz”. Za prawdopodobne można uznać m.in.:
- od słowa „nowy” lub „nowicjusz”. To znaczenie mogło dotyczyć osób które pojawiały się w szkole, w nowym miejscu pracy, na praktykach zawodu (terminowanie) i oznaczało osobę nową, której imienia jeszcze nie znano.
- od słowa „nowy” w znaczeniu „przybysz”. To znaczenie mogło dotyczyć osób zmieniających miejsce zamieszkania, choć nasuwające się to jednak trzeba zachować ostrożność gdyż migracje chłopów przed uwolnieniem z poddaństwa praktycznie nie występowały. Ten przypadek mógł dotyczyć niewielkiej części Nowaków.
- od słowa „nowy” lub „nowotny” w znaczeniu „neofita”. To znaczenie mogło dotyczyć osób nawróconych, przyjmujących wiarę. I tutaj należy zachować ostrożność gdyż proces chrystianizacji zakończył się na długo przed procesem tworzenia się nazwisk. Ten przypadek mógł dotyczyć niewielkiej części Nowaków. Przykład neofity znajdujemy w książce M. Misesa Z rodu żydowskiego gdzie znajdujemy: Nowakowscy herbu Trzy Księżyce, W r. 1853 wylegitymował się w Radomiu Franciszek Nowakowski herbu Trzy Księżyce jako syn Franciszka, wnuk Tomasza i prawnuk Nowakowskiego, neofity litewskiego. W innych miejscach znajdujemy opisy przyjmowania chrztu przez osoby pochodzenia żydowskiego, którzy otrzymywali często nazwiska: Krzyżanowski, Nowak, Nowicki, Nowinski, Polak.
- Drugim źródłem pochodzenia nazwiska Nowak może być migracja Czechów do Polski – w Czechach nazwisko Novak należy również do najpopularniejszych.
- Trzecim źródlem pochodzenia nazwiska Nowak jest „określenie osoby poprzez podanie zawodu i wskazanie miejscowości pochodzenia”. W Herbarzu Polskim znajdujemy wczesną wzmiankę dotyczącą nazwiska Nowakowski: „Jacek [Baryczak herbu własnego] w 1630 r. został wprowadzony do dóbr Tarchominka v. Świdry. Michał w 1645 r. wprowadzony do Mokotowa, umarł kapitanem, a po śmierci jego, siostra Nowakowska wprowadzoną została 1691 r. do Wyględówka. Ów Michał, kapitan, otrzymał indygenat w 1673 r. (V. L.)”. Wzmianka ta jest z roku 1691 i dotyczy siostry Michała Baryczaka zamężnej z Nowakowskim. Wynika z tego, że Nazwisko Nowakowski było już ukształtowane na samym początku XVI w., a zatem źródłosłów słowa Nowak – rdzenia nazwiska – musiał być znacznie wcześniejszy, z XV w. Obecnie występuje kilka wsi o nazwie Nowakowo. Tak więc nazwisko Nowak może być równeiż nazwiskiem o pochodzeniu odmiejscowym.
Kolejnym wytłumaczeniem dużej ilości wystąpień nazwiska Nowak może być hipoteza, że biedni mężowie wchodzący do bogatszych rodzin panny młodej stawali się „nowymi” w rodzinie, ich jeszcze nieutrwalone przezwiska zanikały, być może nawet celowo były „zapominane”, byli „nowymi”.
