Pochodzenie nazwisk

Pochodzenie nazwisk to zagadnienie interesujące wszystkich genealogów. Tu znajdziesz odpowiedź na pytanie o Twoje nazwisko, jak powstało, jak się zmieniało, czy zostało zmienione na inne. 

Pochodzenie nazwiska

Poznanie pochodzenia nazwisk – etymologia nazwisk – jest procesem trudnym, złożonym. Jest to znacznie trudniejsze niż odnalezienie przodków czy zbudowanie olbrzymiego drzewa genealogicznego. Najczęściej nie jesteśmy w stanie wskazać jednoznacznie jakie jest pochodzenie danego nazwiska. Czasem udaje się prześledzić nie tylko moment powstania nazwiska ale również jego zmiany w czasie. Najwięcej szczęścia mają poszukiwacze pochodzenia nazwisk właścicieli ziemskich. Dotyczy to jednak zaledwie ok. 1% wszystkich nazwisk. W dalszej części opisujemy pochodzenie nazwisk polskich.

Pochodzenie nazwiska a znaczenie nazwiska

Do częstych pytań należy „jakie jest znaczenie nazwiska X?” czy „jakie jest znaczenie nazwisk Y i Z?” czy też „co oznacza nazwisko N?”. Należy bardzo wyraźnie podkreślić że same nazwiska nie mają żadnego znaczenia ponad określanie tożsamości człowieka. I nazwiska znaczą tylko tyle ile litery składające się na nazwisko. Nazwiska nie mają żadnego znaczenia i o niczym nie świadczą poza identyfikacją przynależności do rodu.

Można i powinniśmy mówić o pochodzeniu nazwiska w sensie etymologicznym a i to zwykle tylko z pewnym prawdopodobieństwem, wskazując na różne możliwości. Nie pytajmy zatem „jakie jest znaczenie nazwiska?” a co najwyżej „jakie jest pochodzenie nazwiska?”. Mając na myśli pochodzenie nazwiska możemy powiedzieć, że myślimy tutaj o genealogii nazwiska. W istocie „genealogia nazwisk” to etymologia nazwisk, która opisana jest w tym dziale.

Nazwania

Nazwiska w Polsce. Jeszcze w XII w. człowieka określano tylko jednym słowem, nie istniało pojęcie imienia i nazwiska. Był to okres przednazwiskowy. Określenia, nazwania ludzi były jednowyrazowe i nie były dziedziczone. Ówczesne nazwania to m.in. Bogdan, Sulen, Micherz, Matuł, Suluj, Gęba, Godziesz, Niesiebud, Gościrad, Łątek, Boguchwał, Bielec, Kuczek, Dalestryj, Radost, Dobruj, Kuzior, Ustalicy, Pąs, Paweł, Siedlik, Suta, Chocian, Kotek, Przewodek, Gwozdan, Chwalisz, Krobcza, Miłostryj, Żydowin, Bożek, Chociemir, Dąbrosza, Proszek, Kędzierza, Trąbka,… Bulla Gnieźnieńska (1136 r.) wymienia około 300 nazwań, m.in. Będziech, Dobek, Pozdziech, Witosza.

Dzisiejsze znaczenie wyrazu „nazwisko” utrwaliło się na początku XIX wieku. Wcześniej wyraz ten znaczył tyle co obecne słowo „nazwa” i był używany w odniesieniu do ludzi jak i do roślin, rzeczy czy obiektów geograficznych (Szajnocha w XIX w. pisał że miasta mają swoje nazwiska). W średniowieczu aż po wiek XVI w odniesieniu do człowieka używano takich wyrazów jak „imię”, „imiono”, „miano”, „przezwisko” (przydomek), „zwanie” („Jak go zwą?”). Do końca XIX w. nie było wyrazu określającego jednoznacznie pojęcie dziedzicznego nazwania człowieka, mieszano dzisiejsze pojęcia imienia, nazwiska, przezwiska i nazwania. Dopiero w XX w. ukształtowało się ostatecznie obecne znaczenie wyrazu „nazwisko”, wtedy też zakończył się trwający od początku XIX w. proces kształtowania nazwisk.

Kształtowanie się systemu dwuimiennego

Wiek XIV przyniósł powszechne określanie osób nazwami dwu- i trójczłonowymi. Używano imienia oraz dodatkowego elementu wyróżniającego (czasem dwóch) którym była albo druga nazwa osobowa albo wskazanie miejscowości skąd pochodziła albo też zawodu który wykonywała. Dotyczy to szczególnie mieszczan, w mniejszym stopniu szlachty a chłopi nadal używają głównie nazw jednowyrazowych.

Przykłady: Mikołaj Studziennik, Stanisław zwany Ostrożko, Ciechosław sołtys z Włodzisławia, Nicolaus Kesenet ze Strasburga, Herman Hoepoffer ze Świdnicy, Marta z Ołumuńca, Maciek Vrobl z Raciborza, Edzik z Czarnej Wsi.

W wieku XV pojawiają się w dokumentach chłopskie nazwania dwuwyrazowe.

Przykłady: „Mydło, wieś posiadająca kościół parafialny, której właścicielami są Jan z Oleśnicy herbu Dębno, Piotr Gramatyka i Mikołaj Oziębłowski herbu Ostoja (…) na czterech łanach. na których teraz czterech chłopów pozostaje, mianowicie Okoń, także Jan Wieksza, także Raszek, także Stanisław Żyła.”

Jak widać w XV w. szlachta używała trzech sposobów nazywania – samego imienia, imienia z nazwą wsi oraz drugiej nazwy osobowej. Stopniowo nazwania dwuwyrazowe coraz bardziej upowszechniają się tak, że w XVII wieku używanie tylko imion spotyka się wśród biednego mieszczaństwa i chłopów. Z kolei w XVII wieku choć stosowanie nazwań dwuwyrazowych jest powszechne w całym społeczeństwie, druga nazwa osobowa jest jeszcze nieustabilizowana. W zależności od sytuacji jedna osoba używa różnych drugich nazw osobowych. Przykład: Błażej Wierusz vel Zielonka. Błażej nie ma jeszcze ustalonego nazwiska, cały czas są to dwie nazwy osobowe. Wielu szlachciców posiadało wiele wsi i używało różnych nazw odmiejscowych w zależności od sytuacji.

Ukształtowanie się systemu dwuimiennego nie oznacza jeszcze powstania nazwisk ani tym bardziej nazwisk dziedzicznych.

Tworzenie się nazwisk dziedzicznych

Pierwsza część nazwy z zasady nie była dziedziczona. W odniesieniu do drugiej nazwy osobowej sytuacja była złożona. Z zasady nie przechodziły na potomków nazwania odojcowskie, często też przezwiska od wyrazów pospolitych. Natomiast – zwłaszcza wśród magnaterii i bogatych mieszczan, kupców – pod koniec XVII wieku pojawiła się tendencja do nazwania dziedzicznego. Stopniowo nazwisko dziedziczne zaczyna pojawiać się wśród szlachty, uboższego mieszczaństwa, uboższej szlachty, później wśród plebsu miejskiego najpóźniej zaś wśród chłopów i Żydów.

Proces kształtowania się nazwiska dziedziczonego poprzedzony był stosowaniem nazwy osobowej składającą się z imienia oraz nazwy rodziny. Przykład: Elżbieta z Maciejewskich, Bronisława z Karwosieckich. Jak widać późniejsze nazwisko silnie wiązane z osobą wcześniej stanowiło nazwę całej rodziny.

Pochodzenie nazw osobowych

Nazwiska polskie zaczęły powstawać w XII i XIII w. w sposób naturalny w obecnym znaczeniu. Było kilka dróg do powstawania nazw dwuwyrazowych, zalążków nazwisk. Nie były one jednak dziedziczone i nie stanowiły o więzach pokrewieństwa. Pochodzenie nazwisk w tym okresie było bardzo zróżnicowane. Do imion (nazw) zaczęto dodawać człony o różnym znaczeniu:

1. Określenie osoby poprzez wskazanie jej ojca (patronymik).
   Pochodzenie nazwiska patronymiczne. Przykład: Gościrad syn Łątka. W ten sposób nazywano osoby o powtarzających się imionach (nazwach) w jednej wsi oraz osoby spoza lokalnej społeczności, przyjezdne.
2. Określenie osoby poprzez wskazanie jej brata.
   Przykład: Gościrad brat Pakosława. W ten sposób również nazywano osoby o powtarzających się imionach (nazwach)
3. Określenie osoby poprzez podanie zawodu (zajęcia).
   Przykłady: Gościrad narocznik, Mikuł archidiakon krakowski, Fulko kantor gnieźnieński. W taki sposób wymieniano mieszkańców różnych wsi (przykład: Z Węgrzynowa wszyscy narocznicy: Gościrad, Kuzior syn Ustalica, Pąsa, Paweł, …).
   Należy pamiętać, że różne wsie zajmowały się świadczeniem różnych usług na rzecz właścicieli ziemskich bądź wytwarzaniem określonych dóbr – jedne wsie zobowiązane były np. do wystawiania podwodów inne np. do produkcji lemieszy. Oprócz uprawy ziemi mieszkańcy musieli wykonywać różne posługi i wykonywanie danych posług było przypisywane mieszkańcom danej wsi. Często (ale nie była to reguła) nazwa wsi pochodziła od nazwy świadczonej przez wieś posługi. W przykładzie mowa o posłudze zwanej narokiem, dwie kolejne nazwy dwuczłonowe dotyczą szlachty.
   Warto zauważyć, że niektóre nazwy powstały nie od polskich lecz łacińskich określeń nazw zawodów, jak np. Uryga, której to nazwy próżno szukać w języku polskim (łac. auriga to woźnica). Typowym przykładem może być tutaj określenie Kowal dla kowala oraz Kowalczyk dla zarówno syna kowala jak i pomocnika kowala. Zawody i zajęcia stanowią źródło około 17% polskich nazwisk.
4. Określenie osoby poprzez podanie zawodu i wskazanie ojca.
   Przykład: Gościrad syn Łątka narocznik. Czasem gdy ojciec był sędzią syna nazywano Sędzicem. Jest to połączenie dwóch poprzednich przypadków.
5. Określenie osoby poprzez wskazanie miejscowości pochodzenia i nazw etnicznych (toponymik).
   Przykład: Przedbor z Mazowsza oraz Mazur, Górski. Określenia te stanowią źródło około 8% polskich nazwisk.
6. Określenie osoby poprzez podanie zawodu i wskazanie miejscowości pochodzenia.
   Przykład: Bernard kapelan z Ruszczy.
7. Określenie osoby poprzez wskazanie jej ojca określeniem odojcowskim.
   Pochodzenie nazwiska odojcowskie. Przykład: Wojciech Sirakowic. Sirakowic to tyle samo co syn Siraka. Te dwa sposoby nazwań odojcowskich syn Siraka – Sirakowic używane były zamiennie.
8. Określenie osoby poprzez wskazanie jej męża.
   Pochodzenie nazwiska odmężowskie. Nazwisko żony utworzone od nazwiska jej męża.
9. Określenie osoby poprzez dodanie drugiego określenia – nazwy osobowej o charakterze przezwiska, pochodzącego od wyrazów pospolitych.
10. Przezwisko wynikające z cech osobowych fizycznych lub psychicznych danej osoby.
    Jest to pochodzenie nazwiska odapelatywne (apelatyw – wyraz pospolity). Przykłady: Sulisław Gęba, Pęcin Oczko, Jakub Kika. Kika – staropolska forma od słowa kikut (pozostałość po kończynie). W ten sposób powstało około 10% polskich nazwisk.
11. Przezwisko innego pochodzenia.
    Jest to pochodzenie nazwiska odapelatywne (apelatyw – wyraz pospolity). Przykład: Mikołaj Zając, Paweł Sikora, Paweł Wiśniakowski, Jakub Kwiecik. Kwiecik jest tutaj formą słowa kwiat. Przezwiska związane ze światem zwierząt są źródłem około 12,5% polskich nazwisk, ze światem roślinnym stanowią około 11%.
12. Przezwisko wynikające z zachowania.
    W taki sposób powstało nazwisko Władysława Reymonta. Jego daleki przodek, imieniem Baltazar, był jeńcem szwedzkim w okresie potopu. Często pokrzykiwał w nerwach: – A niech was rejment diabłów porwie (rejment to staropolski regimen). Z powiedzenia utworzono przezwisko. Noblista zmienił tylko dwie literki i tak zmienione przezwisko uległo utrwaleniu.
13. Przezwisko wynikajace z miejsca zamieszkania.
    Przykłady to: Boczniak (mieszkający na uboczu), Leśny (mieszkający w lesie).
14. Przezwisko wynikające z miejsca pochodzenia.
    Jest to pochodzenie nazwiska odetniczne. Przykłady to: Charwat, Anglik.
15. Określenie osoby poprzez ponowienie imienia.
    W średniowieczu czasem zapisywano imiona po łacinie. Często następowało ich ponowne spolszczenie i użycie jako drugiej nazwy, np. Wojciecha zapisanego jako Adalbertus nazywano później Wojciechem Wojcieszkiem.
16. Złośliwość.
    Prusy i Austria wprowadziły (od 1787 r. – patent cesarski w zaborze austriackim) na obszarze zaborów przymus posiadania przez Żydów nazwiska w wersji niemieckojęzycznej. Józef II dążący do germanizacji Żydów nakazał nadać Żydom nazwiska niemieckojęzyczne. Żydzi nie posiadali nazwisk, używali wyłącznie patronymików. W Galicji nazwiska nadawali starostowie. Za „ładne” nazwiska pochodzące od szlachetnych metali lub kamieni (np. Goldman) pobierane były wysokie opłaty. Tanie były nazwiska pochodzące od metali zwykłych (np. Eisen, Eisenmann). Bezpłatne były nazwiska odzwierzęce. Uprzedzenia wobec Żydów były powodem nadawania wyjątkowo złośliwych, ośmieszających nazwisk.
    W Prusach zadaniem tym obarczono komisje oficerskie, które je wykonały z żołdackim wdziękiem. Wśród żołdaków zabłysnął ekscentryczny bajkopisarz, a zarazem urzędnik pruski – radca E. T. A. Hoffman. Jego niebywała wyobraźnia znalazła tu pełen upust, doprowadzając Żydów do rozpaczy. Oto przykłady: Ochsenschwanz – Wołowyogon, Temperaturwechsel – Zmianatemperaury, Kanalgeruch – Kanałowyzapach, Wanzenknicker – Pluskwianasknera, Signmirwas – Zaśpiewajmicoś, Muttermilch – Mlekomatki, Goldberg – Złotagóra. Liczne nazwiska żydowskie mają związek z miejscem zamieszkania: Warschauer, Płonskier czy Drohobycki lub wykonywanym zawodem, jak w przypadku Handelsmana.
17. Data, miejsce chrztu neofitów.
    Kwietniewski, Majewski itd. to często nowe nazwiska osób pochodzenia żydowskiego (ale nie tylko) przyjęte od nazwy miesiąca w którym przyjęli chrzest. Dla przykladu większość Frankistów ktorzy przyjeli chrzest w 1795 przyjęła nazwisko Majewski ponieważ chrzest przyjęli w maju. Często zamiast nazwiska tworzonego od miesiąca chrztu nadawano nazwisko Nawrocki („nawrócony”).
18. Nazwiska obce.
    Najczęściej występowały nazwiska o pochodzeniu niemieckim. Przykłady to: Bach, Szarlej.

Przydomki

Przydomki istotnie różnią się od przezwisk. Przezwiska są związane z osobą, we wczesnym okresie nie były dziedziczone. Natomiast przydomki związane są z nazwiskiem, są dziedziczone.

Przydomki informowały o przynależności do różnych linii wywodzących się od tego samego protoplasty i pełniły dwie ważne role. Przede wszystkim powstawały w miarę rozrastania się rodzin jako naturalny sposób rozróżniania linii. Druga przyczyna to prawo kanoniczne – zabraniało ono i zabrania związków małżeńskich przy powinowactwie bliższym niż 8 stopnia (dla 2 i 3 generacji o ślubie decydował Rzym, dla 4 i 5 – biskup, dla 6 i 7 – proboszcz: zasada 2-4-6).

W wielu miejscach występowały obok siebie od bardzo wielu pokoleń takie same nazwiska (a nawet imiona), praktycznie nie będące związane więzami pokrewieństwa. Zachodziła jednak uzasadniona obawa, że ktoś zechce obejść ograniczenia prawa kanonicznego i „podszyje” się pod inną linię. Aby ustrzec się przed takimi praktykami proboszczowie zaczęli różnicować poszczególne linie nazwiska stosując przydomki. Dzięki temu jeżeli osoby miały zróżnicowane nazwisko można było mieć pewność, że nic nie stoi na przeszkodzie udzielenia ślubu. Przydomki również były źródłem pochodzenia polskich nazwisk.

Przydomki najczęściej pochodziły od miejsca zamieszkania, okolicy, np. od lasu, doliny, góry, rzeki, stawu lub ich nazw. Powstawały w ten sposób nazwy osobowe jak np. Jan Gruszka-Zaleśny, Kacper Maluch-Gąsienica. Często tworząc przydomki dodawano końcówkę -ski, np. Zaleski (zamiast Zaleśny) zwłaszcza, gdy pochodziły od nazw siedlisk. Czasami nazwiskami stawały się właśnie przydomki (trzeci człon) zamiast „nazwiska” (drugiego członu). Warto w tym miejscu zauważyć, że dzisiejsze nazwisko Śmietanowski może pochodzić zarówno od słowa śmietana ale może również pochodzić od przydomka mającego swe źródło od nazwy geograficznej jak Hala Śmietanowska. W tym drugim przypadku oznaczałoby to że dany ród wywodzi się z okolic Hali Śmietanowskij.

Powstawanie przydomków obszernie i z przykładami omawia artykuł Przydomki polskie, litewskie i rusińskie, przedstawiający również kilka tysięcy przydomków ze wskazaniem rodów których dotyczą.

Pochodzenie nazwisk ze względu na modyfikacje

Do 1850 roku nazwiska były często i mocno modyfikowane nawet w obrębie danej rodziny. Modyfikacje polegały na zmianach pisowni oraz poprzez przyrostki. Można uznać, że proces rozwijania nazwisk zakończył się po 1850 roku, kiedy również Żydzi zmuszeni zostali do używania nazwisk w miejsce tradycyjnych patrymoników. Tym niemniej oprócz rozwoju nazwisk ma miejsce cały czas proces zmiany nazwisk.

Przyczyny modyfikacji nazwisk – grupa 1:

• Niewymawianie niektórych głosek. Modyfikacja w celu ułatwienia wymowy albo też w celu nadania charakterystycznego brzmienia.
• Dodanie przyrostka -ski, -cki lub innego. Opisane dalej.
• Uszlachcenie. Uszlachcenie (nobilitacja, indygenat) czasem wiązały się z modyfikacją lub zmianą nazwiska. Przykładowo mieszczanin Jan Awak od chwili uszlachcenia nazywał się Wakowski, a kozak Złotareńko – Złotarzewski. Zaś bohater spod Racławic Wojciech Bartos decyzją Sejmu stał się Bartoszem Głowackim. Nazwisko wybitnego polskiego historyka Joachima Lelewela utworzono aktem nobilitacyjnym spolszczając niemieckie Loelhoeffel. W drugiej połowie XVIII w. po nawróceniu żydowskiej sekty frankistów na katolicyzm nastąpiła fala nobilitacji i nadawania nazwisk. Z tego nurtu wywodzą się później znane rodziny o nazwiskach Turski, Szymanowski i Majewski.
• Zaniki rodzajowe. Całkowicie zanikł zwyczaj używania nazwisk w formie żeńskiej, charakteryzującej się końcówką -ówna. Przyrostek ten zanikł, pozostała tylko końcówka -a wynikająca z odmiany nazwiska.
• Germanizacja. W zaborze pruskim wielokrotnie zniemczano polskie nazwiska. Najczęściej stosowano prosty zamiennik, tłumaczenie językowe, np. Wysockiego wpisywano do dokumentów jako Hochmanna, a Górskiego jako Berga.
• Przywrócenie nazwiska. Zniemczanie polskich nazwisk w zaborze pruskim spotykało się z oporem. W niektórych przypadkach po długich znojach walki z administracją o przywrócenie nazwiska osiągano sukces. Przykładem może być tutaj historyk Wojciech Kętrzyński, który zrezygnował z narzuconego Wincklera.
• Polszczenie. Po 1945 roku zwycięscy komuniści postanowili, że Polska jest państwem jednonarodowym. W związku z tym nakazano urzędnikom przywrócić polskie brzmienie nazwisk ludności śląskiej, kaszubskiej i mazurskiej i wszystkim podpadającym. Najprościej było spolszczyć pisownię Scholtyschika na Szołtysika. Nazwiska obco brzmiące zastępowano czysto polskim: Freilich stawał sie Dobroniem a Gering – Pietrzakiem.
  Czasem dodawano jedynie polską końcówkę, co doktnęło Hartmana, przemianowanego na Hartowskiego. Schmidt o wyglądzie rdzennego nordyka nazywał się od tej pory Szmitkowski. Nie oszczędzono nawet sławnego trenera Felikas Stamma, od lat 50. Sztama. W grupie nazwisk obcych ciekawym zjawiskiem było masowe wyzbywanie się rodowych nazwisk przez Żydów, rozpoczęte jeszcze przed wojną. Poprzez zmianę nazwiska chciano zerwać z przeszłością i zatrzeć żydowskie pochodzenie. Nie bez znaczenia było niemieckie brzmienie dużej części nazwisk. I tak Fertig został Falińskim a Rosenbaum – Różyckim.
• Moda. Powracają przydomki odherbowe, np. w przypadku Janusza Korwin-Mikkego (Korwin – przydomek rodowy, herbowy pieczętujących się herbem Ślepowron) czy Jacek Saryusz-Wolski (Saryusz to przydomek herbowy pieczętujących się herbem Jelita). Z kolei Franciszek Starowieyski przypomniał, że jego pełne nazwisko brzmi: von Biberstein-Starowieyski. Uwaga – przydomki herbowe są nieodmienne.

Przyczyny modyfikacji nazwisk – grupa 2:

• Pochylenia samogłosek: białny <-> biołny; dziewka <-> dziwka; bieda <-> biyda
• Dyftongiczna wymowa samogłosek: korbacz <-> kuerbacz;
• Systemowe zmiany w zakresie wymowy samogłosek nosowych: dęga <-> danga, dynga;
• Labializacja: otawa <-> uotawa;
• Mazurzenie: wczora <-> wcora;
• Grupy rzi: krzyczek <-> krziczek;
• Asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych palatalnych: pięta, niepchięta;
• Dyspalatalizacja spółgłosek środkowojęzykowych: ściegna, ściegno <-> scegna, scegno; ździebło <-> zdzebło;
• Wahania miękkości sz-ś w grupach spółgłoskowych, np. zapisy typu ślaga, śneka, śpiczasty, śtachet <-> szlaga, szneka, szpiczasty, sztachet;
• Wahania w przedrostku oz-/roz- w czasownikach: roztopierzać <-> oztopierzać.

Błędy, polonizacja i latynizacja zapisów.

Czasami przyczyny zmiany nazwisk a tym samym pochodzenie nazwisk nowych było prozaiczne. Oto w księgach danej parafii ksiądz pisze o tej samej osobie Maziarczyk, potem Madziarski a po latach Maziarski i tak zostaje. O tym że jest to ten sam człowiek świadczą imiona rodziców oraz imię i nazwisko żony i jeszcze numer domu gdzie mieszkał. Więcej o tym znajdziesz na stronie Problemy pisowni.

de

Przed wykształceniem się nazwisk odmiejscowych często spotykane było wśród szlachty nazwanie typu: Franciszek de Orzek, gdzie „de” oznaczało „z”. Czyli w tym przypadku Franciszek z miejscowości Orzek. Inaczej: Franciszek z Orzeka. Z czasem to nazwanie przekształcało się w nazwisko: Franciszek Orzek bądź Franciszek Orzekowski.

Przyrostki

Pochodzenie polskich nazwisk w olbrzymiej ilości, bo aż ponad 400.000, zawdzięczamy przede wszystkim przyrostkom dodawanym do rdzenia nazwiska. Przykładowo od nazwiska Kowal powstały: Kowalski, Kowalik, Kowalewski, Kowalak, Kowalka, Kowalkowski, oraz Kowalczyk. Od imienia Jan (oraz pochodnych Janek, Jaś, Jasiek) powstały nazwiska: Jankowski, Janicki, Janowic, Jankowiak, Janiak, Janik, Jasicki, Jasiński, Jachowicz – łącznie około stu nazwisk. Od imienia Maciej powstało 57 nazwisk.
Przyrostki z reguły nie posiadają samodzielnie znaczenia. Można zauważyć pewne tendencje regionalne do używania przyrostków w czasach tworzenia nazwisk – w Polsce zachodniej typowy był przyrostek -ak, zaś dla Polski wschodniej przyrostek -uk. Przyrostek -ski może być uznany za dowód na szlacheckie pochodzenie gdy dotyczy nazwiska uformowanego ponad 200 lat temu. Nazwiska uformowane od XIX wieku posiadające przyrostki -ski i -cki nie mają ze szlachectwem nic wspólnego poza próbą podniesienia statusu społecznego osoby dodającej sobie do nazwiska „szlachecką” końcówkę. Oczywiście brak końcówki -ski czy -cki o niczym nie świadczy, gdyż np. Kiełbasa to stare, wywodzące się ze średniowiecznego rycerstwa polskie nazwisko!

Przyrostki są dość liczne. Obecnie w Polsce żyje 45.690 osób których nazwisko posiada rdzeń „Maciej”. Rdzeń ten występuje z 57 różnymi przyrostkami, częstość występowania przyrostków z tym rdzeniem ilustruje poniższa tabela, pokazująca również ich różnorodność:

Warto zauważyć, że nazwisko składające się z samego rdzenia („Maciej”) stanowi zaledwie 1% populacji. Wskazuje to na fakt, że istniała silna potrzeba posiadania jako nazwisk nazw charakterystycznych, różniących się od nazw pospolitych, rozpoznawalnych jako nazwiska.

Pseudonimy jako pochodzenie nazwisk

Pseudonimy mają za zadanie ukrycie prawdziwego nazwiska. Pseudonimy były popularne wśród legionistów Piłsudskiego. Po wojnie Sejm przychylił się do ich podań i zezwolił na noszenie nazwiska przybranego. Stąd spora liczba nazwisk dwuczłonowych takich jak: Rydz-Śmigły, Kmicic-Skrzyński czy Norwid-Neugebauer. Polska była jedynym państwem w Europie, które zalegalizowało pseudonim wojskowy.

Zmiana nazwiska

Władysław Pulnarowicz w książce „Rycerstwo Polskie Podkarpacia”, Wydawnictwo 'Pobudki’, Przemyśl, 1937, tak opisuje przypadki zmiany nazwiska szlachty.

Rody szlacheckie często ze sobą się mieszały i wiązały, przyjmując nazwiska i herby od rodów, z którymi 
wchodziły w związki małżeńskie łub nawet w sąsiedztwo.

1. Na przykład, do Czajkowic weszli Ślązacy, którzy pierwotnie otrzymali Zubrzę koło Lwowa (1407 r.) i zwali się Zubrskimi, a osiadłszy potem (r. 1470) w Czajkowicach, zwać się poczęli Czajkowskimi. Są tam więc Czajkowscy herbu Sas, a także Czajkowscy herbu Dębno wywodzący się ż sandomierskiego.
2. Pomiędzy Bilińskich weszli Słociłowie herbu Lubicz z Mazowsza. W krótkim czasie pod wpływem otoczenia zwą się Bilińskimi – Słotyłami, względnie Słotyłowiczami, porzucając herb Lubicz i przyjmują nazwisko Biliński i herb Sas, a tylko zachowany dotąd przydomek Słotyło, oraz zachowany dokument wywodu szlachectwa z XVII stulecia świadczą o pochodzeniu tej rodziny z Mazowsza.
3. Pacławski z Pacławia wchodzi przez ożenek (XVI w.) do rodziny Krzeczkowskich, przestaje się nazywać Pacławskim, a przybiera nazwisko Krzeczkowski de Pacław.
4. Tak do Turzańskich i Grabowieckich weszli Grzymałowie, do Skolskich i Uruskich Korabowie, do Ortyńskich Łabędziowie itd.

A poniżej przypadki rusyfikacji:

W powiecie Brasławskim i Dzisienskim w czasie Powstania Listopadowego zaczynał swoją „karierę” Murawiow – Wieszaciel. Po stłumieniu Zrywu (a brała w nim udział nie tylko szlachta, ale również chłopi) zaczęły się represje. Jedną z nich była likwidacja kościołów katolickich i przepisywanie wszystkich wiernych do cerkwi. Pod przymusem, zaganianiano całe wsie „do baciuszki”, żeby dokonał wpisania na listę wyznawców prawosławia. Zmieniano przy tym nazwiska – na bardziej rosyjskobrzmiące. Tak właśnie rodzina z Kisielewskich stała się Kisłymi. Ludzie buntowali się (np. stłumiony bunt w miasteczku Przebędzie), ale niewiele to pomogło. Na znak protestu ludzie nie uczęszczali do cerkwi, modlili sie w domach, nie chrzcili dzieci, nie brali ślubów, nie chowali w sposób legalny zmarłych. W księgach z tamtego terenu, można zobaczyć, że wpisy o chrztach, pochówkach i ślubach „nadrabiano” w późniejszym terminie. W 1905 wyszedł się ukaz carski zezwalający na przyjmowanie chrztów w kościele katolickim i część wiernych właśnie w tym roku ponownie wróciła do Kościoła.

Ale jest jeszcze jedna możliwość (to też na tamtych Ziemiach). Po Powstaniu Styczniowym, wprowadzono zakaz sprzedaży ziemi Polakom. Jeśli ktoś udowodnił, że jest prawosławny i życzliwy caratowi, mógł nabyć ziemię po preferencyjnych cenach (ogromne, umarzane kredyty). Część, przede wszystkim chłopów, skorzystała z tego prawa – zmieniła nazwisko, stała się gorliwymi wyznawcami prawosławia.

Mówiono, że po II Wojnie Światowej niektórzy ludzie z obawy przed restrykcjami za pochodzenie zlikwidowali w nazwisku końcówkę „ski”.

Nazwiska żeńskie

Ciekawe były, stosowane w XVIII i XIX w., zakończenia nazwisk niewiast – panien i mężatek, które dodatkowo podlegały pewnym regionalnym modyfikacjom. Oto kilka przykładów:

Torbusionka vel Torbusianka (od rodowego -Torbus)
Kapuścinszczonka (od Kapuścińska)
Stulonka (od Stuła)
Janasionka (od Janas)
Skałeczonka (od Skałecka)

oraz ich modyfikacji w przypadku niewiast zamężnych lub wdów:

Szczęsnioczka (od Szczęsna)
Stulina (od Stuła)
Torbusina vel Torbusina (od Torbus)
Kowalowa, Kowalina vel Kowalicha (od Kowal).

Nazwiska szlacheckie

Często spotyka się sformułowanie „nazwisko szlacheckie”. Dzisiaj można w bardzo niewielu przypadkach przesądzić o szlacheckości danego nazwiska. Modyfikacje nazwisk na przestrzeni wieków oraz procesy urzędowych zmian lub nadań nazwisk (np. odmiejskich Żydom) sprawiły, że końcówki nazwisk -cki i -ski wzbogaciły tak wiele nazwisk nie-szlachty, że nie można jednoznacznie stwierdzić że tak zakończone nazwiska są „szlacheckie”. Statystycznie takich nazwisk jest mniejszość. Warto tutaj wskazać nazwisko Kiełbasa, mogące wywoływać uśmiech na twarzy a będące jednym z najstarszych polskich nazwisk o pochodzeniu rycerskim z XV wieku. Nie oznacza to jednak, że każde nazwisko Kiełbasa jest o równie starym, rycerskim rodowodzie. Równolegle w wielu miejscach w XVIII w. powstawały takie właśnie nazwiska nie należące do jednej rodziny.

Podstawowym sposobem na wstępną weryfikację nazwiska czy jest „szlacheckie” jest przeglądnięcie herbarzy i gdy znajdziemy tam dane nazwisko, to aby udowodnić związek z tym właśnie nazwiskiem trzeba wywieść pochodzenie od noszącej je osoby opisanej w herbarzu. Jest to swoista genealogia nazwisk. Więcej na ten temat na stronie Wywodzenie szlachectwa.

Pochodzenie nazwisk szlacheckich jest najczęściej typu odmiejscowego i jest związane z nazwą miejscowości w której szlachcic miał dwór. To znakomite ułatwienie w poszukiwaniach genealogicznych gdyż naprowadza nas na nazwę miejscowości w której możemy spodziewać się gniazda rodowego. Doskonale ilustruje to przykład:

Tłumaczy to również paradoks małej ilości herbów a kilkudziesięciu tysięcy nazwisk herbowych – „herbowi” w miarę rozrostu i zmian miejsca zamieszkania przyjmowali nowe nazwiska a z rodem powiązani byli herbem.

Nazwiska chłopskie

Nazwiska chłopskie, nazwiska ludu wiejskiego najczęściej swój początek wywodzą z przezwisk i przydomków. Przezwiska były ulubioną rzeczą wśród włościan, powstawały, trwały przez wiele pokoleń. Przezwiska były tak silne, że często wypierały nazwiska właściwe. Cechą charakterystyczną nazwisk chłopskich, odróżniającą od nazwisk mieszczan i szlachty jest ich zmienność a nawet posługiwanie się przez chłopów kilkoma „nazwiskami” jednocześnie. Metryki aż do XVII wieku ukazują tę zmienność, która często utrudnia poszukiwania przodków gdy szukamy tylko po jednym nazwisku lub jednym jego brzmieniu. Temat ten jest bardzo szczegółowo opisany wraz z przykładami na stronie Nazwiska chłopskie. Jest to wiedza niezbędna przy poszukiwaniu odległych przodków chłopskich na podstawie metryk.

Nazwiska żydowskie neofitów

Prawie wszyscy neofici XVIII stulecia z nielicznymi wyjątkami (Berens, Delmonte, Elij. Golson, Hoffmann, Lebrecht, Lichtenstein, Lozzo, Octobar, Peter-man, Reichfeld, Wiglin i i.) przyjmowali nazwiska polskie. Nie wszyscy stawali w stuleciu XVIII do chrztu św. z gotowem nazwiskiem, spotyka się bowiem jeszcze i w tern stuleciu metryki tylko z imionami nowochrzceń-ców, ale zdarza się to już teraz rzadziej, aniżeli dawniej.

Nazwiska neofitów powstawały: jedne od miejscowości, z których katechumeni pochodzili, np. Dobrzyński z Dobrzynia, Grodziński z Grodziska, Dubelski i Rubliński z Lublina (ze zmianą pierwszej litery zamiast „Lubelski i Lubliński”), Łęczycki z Łęczycy, Łoskowska z Łoskowa, Łowicki z Łowicza, Rymanowski z Rymanowa, Słomczyńska ze Słomczyna, Staszewski i Stachowski ze Staszewa, Wędrogińska z Wędrogina, Żelechowski z Żelechowa, Jarocki z Jarocina — inne od imion żydowskich lub chrześciańskich, np. Jakubowski i Jakubski — (Jakób), Piotrowski — (Piotr), Pawłowski — (Paweł), Lewicki i Lewiński (Lewi) — Józefowicz — (Józef) — jeszcze inne od miesięcy, w których się neofici chrzcili jak: Styczyński (chrzczony w styczniu), Lutomski, Lutyński, Lutnicki (w lutym), Marzecki, Marczewski, Marczyński, Markowski (w marcu), Kwietniewski. Kwieciński, Kwiatkowski, Kwiatkiewicz (wkwietniu), Majewski, Majowski, Majecki (w maju), Czerwiecki, Czerwiński, Czerwieński (w czerwcu), Lipiński, Lipczyński, Lipowski, Lipecki (w lipcu), Sierpiński, Sierpowski, Sierpecki (w sierpniu), Wrześniewski, Wrzesiński, Wrzesieński, Wrześniowski (we wrześniu), Październicki, Paździerski (w październiku), Listopski (w listopadzie), Grudziński (w grudniu).

Którzy chrzcili się w niedzielę, nazwali się: Niedzielskimi, Niedzieleckimi, Niedzielewiczami — którzy przybywali z dalszych stron: Przybyłowiczami, Przybylowskimi albo Przybylskimi.
Nazwiska, pochodzące od miesięcy, nadawali neofitom głównie księża, spełniający obrzęd chrztu. Jednemu z misyonarzów warszawskich zabrakło już widocznie konceptu, bo nazwał jakiegoś neofitę, chrzczonego w październiku (po łacinie october) Oetobar, zmieniwszy literę e na a, drugiego zaś, ochrzczonego w czerwcu (po łacinie junius) Juneckim; trzeciego, ochrzczonego w kwietniu (aprilis), Aprilewiczem. Zdaje się, że aż do roku 1825 byli przeważnie księża fabrykantami nazwisk neofickich, metryki bowiem łacińskie mówią prawie zawsze: ego (nazwisko księdza) baptisavi judeum (albo judeam), conversum, ex infidelitate judaica (albo ex perfidia judaica, ex lege mosaica), cui imposui (któremu nadałem)! nomen (imię) et cognomen (nazwisko) i t. d. Dopiero od r. 1825 zmienia się redakcya metryk. Od tego czasu przyjmują neofici nowe nazwisko „z woli własnej i rodziców chrzestnych”.

Zdarzało się także w XVIII stuleciu, że rodzice chrzestni nadawali nowochrzceńcom nazwiska własne, albo bez zmiany, albo w przeróbce. I tak trzymał Rybskiego do chrztu (w r. 1738) Rybiński, a Jurowskiego w r. 1772 pani Jurowa. Był także neofita, którego ks. Stanisław Mikorski nazwał Idzikowskim, bo chrzcił go w kłodawskim kościele św. Idziego.

Neofici polscy, przyjmowali różne istniejące nazwiska polskie, głównie jednak upodobali sobie kilka nazwisk, jak: Dobrowolski (z dobrej woli ochrzczony), Dąbrowski, Krzyżanowski (krzyż), Lewicki i Lewiński, Majewski, Kwieciński, Kwiatkowski, Nawrocki (nawrócony), Józefowicz i Grudziński. Jest każdego tego nazwiska po kilkanaście odmiennych, nie spokrewnionych z sobą rodzin neofickich.

Do jakich sfer żydowskich neofici XVIII stulecia należeli, trudno oznaczyć, metryki bowiem nie mówią nigdy, czem się chrzczony katechumen poprzednio zajmował. Bardzo rzadko podają one dawniejsze imię żydowskie neofity, jego rodziców, miejsce pochodzenia, słowem, jakieś bliższe określenie, zadawalniając się datą chrztu, imieniem i przyjętem nazwiskiem, a dość często nawet tylko samem imieniem ochrzczonego lub ochrzczonej. Głównie księgi kościołów większych miast grzeszą pod tym względem pobieżnością. W mniejszych parafiach spotyka się tu i owdzie dane dokładniejsze.

Ponieważ jednak Żydzi nie zajmowali w Polsce stanowisk wybitniejszych i trudnili się wszyscy, z wyjątkiem kilkudziesięciu rodzin rabinicznych, handlem, przeto nie omyli się, kto zaliczy neofitów do klasy handlującej. Nie przeszkadzało im to wcale piąć się szybko w górę po drabinie społecznej, do czego pomagali im rodzice chrzestni, dobierani zwykle tak, aby mogli zaspokoić ambicye neofitów, którzy nie na to zmieniali wiarę, by walać się dalej w brudzie motłochu. Metryki XVIII stulecia wymieniają jako. rodziców chrzestnych neofitów prawie zawsze tylko bardzo możnych panów owego czasu, dygnitarzów dworskich i koronnych, ministrów, biskupów, opatów, wojewodów i t. d. a często nawet samego króla. Minister Grabowski posunął do tego stopnia gorliwość chrześciańską, że nadał jednemu z swoich synów chrzestnych, Lichtenbaumowi z Rawy, własne nazwisko, nazwał go Grabowskim.

Obszerne przedstawienie tematu neofitów polskich wraz z wykazem osób (imiona i nazwiska) znajdziesz na stronie Neofici Polscy.

Ciekawostki

Księga Henrykowska, spisana w latach 1269-1276 opowiada o jednym z wieśniaków:

„Między dziedzicami wspomnianego wieśniaka Głąba był później pewien wieśniak, ponad innych zamożniejszy, imieniem Kwiecik, tj. kwiat (…) Ten więc Kwiecik skoro tylko ustąpił ze swymi dziedzicami z owej „wielkiej łąki”, założył wieś, gdzie obecnie znajduje się dwór klasztorny. stąd miejsce owo zwało się podówczas Kwiecikowice, którą to nazwę zachowuje dotychczas u niektórych w użyciu (…) Ten wieśniak w owym czasie, gdy już tu klasztor został założony, nie posiadał już jednej ręki, drugą zaś miał mieczem tak skaleczoną, że nie mógł nią całkiem ruszać wedle swojej potrzeby. Przeto, że i na ciele i pod względem majątku był niezmiernie biedny, a jak powiedziano bardzo stary, pan Henryk, pierwszy opat tego klasztoru i następca jego pan Bodo, żywili tego wieśniaka, aż do jego śmierci. Żył zaś aż do czwartego roku po ustąpieniu pogan z tej ziemi. Ten tedy chłop Kwiecik ponieważ, jak wyżej powiedziano, brak mu było jednej ręki, a drugą miał bez pożytku dla siebie, nazywany był podówczas przez Polaków Kika …„

Warto zwrócić uwagę na etymologię nazwy miejscowości (wsi) Kwiecikowice. Otóż nazwa ta pochodzi od nazwy osoby! Należy zatem zachować dużą ostrożność przed bezkrytycznym i bardzo częstym uznawaniem nazwisk za odmiejscowe. Podobnie należy zachować ostrożność przy określaniu czy dane nazwisko pochodzi od nazwy zawodu czy od nazwy wsi w której ten zawód był dominujący. Często bowiem wieś nosiła nazwę pochodną dominującego zawodu.

Warto zaznaczyć, że niekiedy w XVIII i XIX w. – zwłaszcza na wsiach i w małych miasteczkach – występowały nazwiska, które można by zaliczyć do wyrazów ordynarnych lub wstydliwych. Trudno jest ustalić ich pochodzenie i użycie. Być może inna była ich recepcja w minionych wiekach, prawdopodobne jest też, że powstały one z utrwalonych przezwisk, przekręceń lub np. głupiego czy złośliwego żartu właściciela dóbr, nadającego nazwisko poddanemu mu chłopu. Jak wskazują archiwalia, nazwiska takie tolerowano i nikt nie starał się o ich zmianę, być może było to wynikiem oswojenia się z nimi danego środowiska.
Można sobie natomiast wyobrazić jak czuł się ksiądz, który w czasie głoszenia zapowiedzi takie nazwiska odczytywać musiał publicznie z ambony, jak czuli się – zwłaszcza ludzie młodzi – gdy przyszło przedstawić się, przyjąć nazwisko męża lub zaprezentować je w szerszym gronie (np. w związku z małżeństwem), gdy rodzime środowisko nie było jeszcze z takim mianem „osłuchane”.

Przypadki szczególne

Poniższy przykład dokumentuje pochodzenie nazwiska jakie nadano pewnej osobie, ukazując że czasem nie ma żadnych reguł… Oto przykład:

Statystyki

Statystyka najpopularniejszych nazwisk występujących w Polsce w 2009 roku:

Pochodzenie nazwiska a genealogia

Jakkolwiek dość dokładnie zajmujemy się na tej stronie pochodzeniem nazwisk należy zwrócić uwagę, że nie jest to genealogia. Co tylko dodaje uroku dalszym poszukiwaniom 🙂

Jak szukać pochodzenia nazwiska?

Znamy ogólne zasady kształtowania się i pochodzenia nazwiska. Jednak w większości przypadków pochodzenie nazwisk nie jest jednoznaczne i nie można wskazać konkretów. Tylko wieloletnie poszukiwanie źródeł historycznych pozwala w nielicznych przypadkach dotrzeć do rzeczywistego źródła pochodzenia nazwisk. Oto kilka podstawowych, pierwszych kroków poszukiwania pochodzenia nazwisk:

• Przeglądnij słowniki staropolskie aby poznać znaczenie słownikowe rdzenia nazwiska.
• Przeglądnij słowniki nazw geograficznych w tym samym celu.
• Przeglądnij słowniki biograficzne.
• Przeglądnij katalogi książek w bibliotekach poszukując swego nazwiska w tytule. Być może jest wydana monografia nazwiska z opisem jego pochodzenia.
• W dużych miastach akademickich są liczne i duże czytelnie, w których zapoznasz się z wielotomowym „Słownikiem nazwisk współczesnie używanych” Kazimierza Rymuta, w których być może znajdziesz dodatkowe informacje o nazwisku. Odnośnik do internetowej wersji słownika http://www.herby.com.pl/indexslo.html. Znajdziesz tam liczność występowania danego nazwiska z rozbiciem na dawne województwa.
• Jednak najważniejsze jest dotarcie do miejsca pochodzenia przodków z okresu kształtowania się nazwiska. O tym jak zacząć poszukiwania piszę na stronie Jak szukać – poradnik genealoga. W ten sposób badając okoliczne nazwy własne, lokalny język i zwyczaje być może uda się wskazać prawdopodobne pochodzenie nazwiska.

Bogata literatura związana z imionami i nazwiskami w kontekście pochodzenia nazwisk wymieniona jest na stronie Literatura genealogiczna i heraldyczna.

Powyższymi zagadnieniami zajmuje się Instytut Języka Polskiego, Pracownia Antroponimiczna ul. Straszewskiego 27, 31-113 Kraków, http://www.ijp-pan.krakow.pl/antroponimia1.html.

Język staropolski

Poszukując pochodzenia swojego nazwiska miej na uwadze, że powstało kilkaset lat temu i było odbiciem ówczesnego języka, zwykle mówionego, często gwarowego. Wiele nazwisk brzmiących „współcześnie” dopiero po latach uzyskało takie właśnie brzmienie i pisownię. Na przestrzeni setek lat mogło ulegać modyfikacjom. Pierwotne brzmienie mogło nawiązywać do średniowiecznego języka, którego przykład z ok. 1500 roku tutaj znajdziesz:

W 19 wieku już nie do końca rozumiano taki tekst i pojawiały się „tłumaczenia”. Oto „tłumaczenie” polsko-polskie powyższego tekstu:

Poszukując znaczenie rdzenia naszego nazwiska warto odnieść się do staropolskiego. Dopiero po rozpoznaniu rdzenia można dalej badać jego etymologię.

Jak samodzielnie odkryć pochodzenie nazwiska?

W samodzielnym poszukiwaniu i odkrywaniu pochodzenia nazwiska („znaczenia” nazwiska, etymologii) może pomóc Ci poradnik Jak odkryć pochodzenie nazwiska?.

Imiona

Jeżeli interesuje Cię pochodzenie imion, to zapoznaj się z artykułem Imiona.