Kalendarium szlacheckie

7496
kalendarium szlacheckie

Szlachectwo z jednej strony chcemy uważać za nienaruszalne ale z drugiej strony historia pokazuje że jest to rzecz nabyta i związane ze szlachectwem przywileje są umowne i podlegały częstym zmianom. Kalendarium szlacheckie to szybki przegląd zmian przywilejów szlacheckich.

Kalendarium szlacheckie

Wybrane zdarzenia istotne z punktu widzenia szlachty, genealogii i heraldyki:

180 000 p.n.e Najdawniejsze ślady człowieka w Polsce – najstarszy człowiek w jaskiniach Ojcowa.

1800-1600 p.n.e Patriarchalna wspólnota rodowa – ród ojcowski, w którym decydującym czynnikiem społecznym byli mężczyźni i wielką rolę odgrywała władza ojcowska.

0-400 Okres rzymski – napływ produktów rzymskich, rzymskie pieniądze, handel bursztynem. Rozpad patriarchalnej wspólnoty pierwotnej i powstanie wspólnoty terytorialnej.

966 Chrzest Mieszka I i jego otoczenia. Umocnienie struktury feudalnej.

991 „Dagome iudex” – nastarszy dokument polski wystawiony przez Mieszka I.

1225 Leszek Czarny przywilejem zrównał z rycerstwem wszystkich mieszczan krakowskich.

1346-1347 Początki monarchii stanowej. Statuty Kazimierza Wielkiego.

1352 Szlachta wielkopolska w obronie swych interesów w Poznaniu zawiązuje konfederację pod wodzą Borkowica, która zostaje rozgromiona przez Kazimierza w 1353 r.

17 IX 1374 Przywilej w Koszycach – Ludwik Węgierski nadaje szlachcie znaczne uprawnienia: uwolnienie od wszelkich danin i ciężarów z wyjatkiem 2 groszy z łanu (wnoszonych przez chłopów z dóbr szlacheckich); król będzie nadawał urzędy ziemskie szlachcie tej ziemi, w której urząd wakuje; szlachta zobowiązana zostaje do służby wojennej w granicach państwa, za szkody poza granicami król wypłaca wynagrodzenie. Było to osłabienie władzy królewskiej. Rozwój sejmików szlacheckich jako reprezentacji stanu szlacheckiego, uprawnionej do wyrażania zgody na podwyższanie podatków. W związku z otrzymanymi przywilejami szlachta wyodrębniła się jako stan – ostateczne ukształtowanie się ustroju stanowego w Polsce.

1388 Przywilej piotrkowski, wydany przez króla dla szlachty i duchowieństwa, ograniczajacy władzę królewską (podobnie jak poprzednie przywileje).

2 X 1413 Unia horodelska – porozumienie Litwinów z Polakami. Wielu bojarów Wielkiego Księstwa (wyznania katolickiego) przyjeto do herbów polskich; otrzymali oni te same prawa, które posiadała szlachta polska. Unia gwarantowała odrębność państwa Litewskiego.

23 IX 1422 Przywilej czerwiński. Król zobowiązuje się że nie będzie konfiskować dóbr szlacheckich bez wyroku sądowego oraz przyznaje szlachcie szereg przywilejów ekonomicznych. Przywilej ten zabrania także łłączenia w jednej osobie urzędu starosty i sędziego.

28 X 1423 Statut warecki. Prawa szlachty zdobyte w przywileju czerwińskim zostają rozszerzone, zwłaszcza w stosunku do miast i kmieci. Pan może usunąć sołtysa mimo prawa dziedziczności, jakie mu dokument lokacyjny gwarantował.

IV 1425 Przywilej brzeski (wydany w Brześciu Kujawskim) Władysława Jagiełły. W zamian za uznaniesyna Jagiełły, Władysława, następcą tronu, król potwierdza dotychczasowe przywileje szlacheckie i rozciąga je na szlachtę ziem, które dotychczas z pełni przywilejów nie korzystały (kujawska, dobrzyńska i ruska).

4 III 1430 Przywilej jedlneński (Jedlno), nadany przez Jagiełłę szlachcie i duchowieństwu w zamian za zapewnienie po śmierci króla elekcji jednego z dwóch królewiczów oraz inkorporacji (wcielenia) Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przywilej ten zapewniał szlachcie nietykalność osobistą i majątkową: „Neminem captivabimus nisi iure victum” oraz ustalał wynagrodzenie dla szlachty za służbę wojskową poza granicami kraju.

9 I 1433 Przywilej krakowski wydany przez Jagiełłę. Było to ponowienie przywileju jedlneńskiego. W sprawie tzw. jedlneńsko-krakowskiego przywileju mieści się podstawowy artykuł gwarantujacy wolność osobistą szlachty: szlachcic nie może być uwięziony przed wydaniem wyroku przez sąd ziemski danej ziemi.

XI, XII 1454 Przywileje nieszawskie. Najważniejsze postanowienia: król nie może zwołać pospolitego ruszenia ani wydać nowego prawa bez zgody szlachty zebranej na sejmikach ziemskich, na opróżnione urzędy sędziego, podsędka i pisarza sądu ziemskiego król mianować będzie zawsze jednego z czterech kandydatów przedstawionych mu przez szlachtę danej ziemi; sądownictwo starościńskie zostaje ograniczone na rzecz szlacheckich sądów ziemskich; starostwa nie mogą być nadawane wyższym dostojnikom (wojewodom i kasztelanom); zaostrzenie kar za ukrywanie zbiegłych chłopów w miastach; dalsze ograniczenie samorządów miast. Przywileje te ograniczyły dotychczasowe wpływy magnatów a wzmocniły pozycję szlachty średniej.

1493 Jan Olbracht włączył mieszczan krakowskich w poczet szlachty Rzeczpospolitej. Od tego momentu mamy do czynienia ze szlachectwem dziedzicznym.

1496 Przywilej piotrkowski wydany w Piotrkowie przez Jana Olbrachta. Przywilej jest rozszerzeniem przywilejów nieszawskich, zastrzegał wyłącznie dla szlachty dostęp do wyższych dostojników kościelnych, zabraniał mieszczanom nabywanie dóbr ziemskich, ograniczył swobodę ruchów chłopa zabraniając mu opuszczania wsi bez zgody pana, zwolnił szlachtę od cła. Statut piotrkowski ograniczył prawa miast: nadaje szlachcie liczne przywileje ekonomiczne, stworzył prawne podstawy dalszego jej rozwoju ekonomicznego i politycznego.

23 X 1501 Unia mielnicka. Prawo wyboru króla zostało zastrzeżone dla możnowładców polskich i litewskich z wyłączeniem ruskich bojarów i polskiej szlachty. Prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi gdyby ten usiłował rządzić „po tyrańsku” (wbrew woli senatu).

1504 Sejm w Piotrkowie uchwala dwie ustawy skierowane przeciwko możnowładcom: król może zastawiać dobra królewskie tylko za zgodą sejmu; możnowładcy nie mogą łączyć w jednym ręku dwóch dygnitarstw. Zniesienie przywileju mielnickiego z 1501 r.

1505 Sejm radomski. Konstytucja Nihil novi. Król i jego następcy nie ustanowią nic nowego bez wspólnej zgody senatu i posłów ziemskich. Zakaz trudnienia się przez szlachtę handlem i rzemiosłem pod groźbą utraty szlachectwa. Szlachcicem ten tylko nazywać się może, którego oboje rodzice są szlachetnie z domu szlachetnego urodzeni i którzy wedle obyczaiu Oyczyzny i zwyczaju szlachty mieszkają w swych dzierżawach, czyniąc prawem szlacheckim Królestwa Polskiego. („Volumina Legum”, tom obejmujący rok 1505, strona 138, pozycja 303).

1518 Uznanie przez króla pełnej jurysdykcji szlachty nad poddanymi. Odtąd chłop podlegał wyłącznie sądownictwu swego pana – sądownictwo patrymonialne.

1520 Statuty toruński i bydgoski wprowadzają przymus pańszczyzny – jeden dzień w tygodniu. Szlachta nie ograniczona we władzy nad chłopami wymiar ten często zwiększała wielokrotnie. Jest to tzw. poddaństwo gruntowe – ziemia nie była własnością chłopa ale jego pana; za jej użytkowanie chłop musiał bezpłatnie pracować na pańskim folwarku.

1532 Ustawa sejmowa zabraniająca opuszczania wsi przez chłopów bez zezwolenia pana. Zakaz ukrywania zbiegłych chłopów i nadawania im obywatelstwa miejskiego.

1535-1538 Nasilenie ruchu egzekucyjnego wśród szlachty. Postulaty: reforma i unowocześnienie prawa, egzekucja czyli zwrot przez magnatów nieprawnie trzymanych dóbr królewskich (królewszczyzn), niełączenie w jednym ręku kilku dygnitarstw, ściślejszej unii z Litwą, wprowadzenie kościoła narodowego i inne.

1535 Zygmunt August wprowadził przywilej szlachectwa osobistego duchownych i profesorów Akademii Krakowskiej. Profesorowie po 20 latach pracy otrzymywali szlachectwo dziedziczne.

1543 Odebranie chłopom prawa wykupywania się z poddaństwa. Zaostrzenie zakazu opuszczania wsi przez chłopów bez zgody pana – przypisanie chłopa do ziemi: glebae adscriptus.

1550 Ponowienie konstytucji z 1505 r. (tj. uchwały sejmu) zakazującej szlachcie oddawanie się zajęciom mieszczańskim pod grozą utraty szlachectwa.

1562-1563 Sejm piotrowski uchwala egzekucje dóbr. Wszystkie dobra królewskie (królewszczyzny) zastawione po r. 1504 mają zostać zwrócone państwu przez dotychczasowych właścicieli. Sejm zakazuje starostom egzekwować wyroki sądów biskupich, tym samym zniesiona została jurysdykcja duchowna nad szlachtą.

1563 Przyznanie wojewodom kontroli nad administracją miejską i prawa do ustalania cen na towary w mieście.

1565 Konstytucja która skodyfikowała (usystematyzowała) dotychczasowe postanowienia ograniczające handel miast: potwierdzenie zwolnienia szlachty od ceł; zakaz wywozu towarów z Polski przez kupców miejscowych przy całkowitej wolności importu towarów zagranicznych.

1578 Utworzenie chłopskiej piechoty tzw. łanowej lub wybranieckiej – z 20 łanów jeden wybraniec. Piechota ta wielokrotnie wykazywała się męstwem dając świadectwo o patriotyzmie chłopów.

1591-1801 Co jakiś czas mają miejsce chłopskie ruchy antyfeudalne: powstanie kozackie 1591, 1594, powstanie kozacko-chłopskie na Ukrainie 1630, powstanie kozackie na Zaporożu 1637, powstanie na Zadnieprzu 1638, powstanie chłopskie na Podhalu 1651, chłopski antyfeudalny ruch w województwie krakowskim 1669-1672, antyfeudalne ruchy w księstwie brzesko-legnickim 1679-1684, powstanie chłopsko-kozackie na Ukrainie 1702-1705, 1712-1715, ruchy chłopskie we wsiach śląskich 1722-1729, ruchy chłopskie na Kurpiowszczyźnie 1735-1801, fala rozruchów chłopskich przechodząca przez Podkarpacie, Wielkopolskę, Białoruś i Ukrainę 1755, ruchy chłopskie i bunty na Wołyniu, w Małopolsce, na Mazowszu i w Sieradzkiem 1768-1769.

1616 Sejm zakazał adopcji herbowej z powodu zbyt liberalnej praktyki adopcji.

1631 Polski heraldyk Mikołaj Grodziński wydaje „Herby Królestwa Polskiego obojga narodów, którymi się rycerstwo tak w Koronie , jak w W. Ks. Litewskim pieczętuje”.

1641 Wyłącznie sejm walny posiadał prawo indygenatu (z mocą wsteczną do 1607).

1658 Nobilitacja miasta Lwowa. Mieszczanie lwowscy zostali włączeni w poczet szlachty Rzeczpospolitej.

5 VIII 1772 Pierwszy Rozbiór Polski.

1772 Zabór austriacki – Dawna Szlachta polska osiadłą na terenie zaboru została wezwana aby wywiodła się z posiadanego szlachectwa (wymóg wylegitymowania się).

1775 Od indygenów, podobnie jak od nobilitowanych, wymagano nabycia dóbr ziemskich o ściśle określonej wartości, przynależności do kościoła rzymsko-katolickiego, a także przeniesienia stałej siedziby do kraju.

6 X 1788 – 29 V 1792 Sejm Czteroletni (Wielki) uchwala prawo o miastach i 3 V 1791 r. nową konstytucję. Główne postanowienia: religia katolicka jest panująca przy wolności wyznania; szlachta pozostaje przy swoich przywilejach; prawo o miastach królewskich: umowy z chłopami nie mogą być samowolnie zmieniane przez dziedziców; możliwość nobilitacji dla mieszczan. Polska stała się monarchią konstytucyjną.

23 I 1793 Drugi rozbiór Polski.

1793 Zabór austriacki – Dekret zabraniający używania nadanego tytułu szlacheckiego za niezapłacenie taksy za nadanie szlachectwa.

7 V 1794 Uniwersał połaniecki – akt prawny wydany przez Kościuszkę. Zniesienie poddaństwa osobistego, prawo do swobodnego przenoszenia się chłopów z miejsca na miejsce; zagwarantowanie nieusuwalności z gruntu, zmniejszenie pańszczyzny o 25-50% na czas insurekcji i uwolnienie od pańszczyzny gospodarstw chłopów-powstańców; zasada „opieki rządu krajowego” nad chłopem. Szlachta uniemożliwiła pełną realizację manifestu.

1795 Trzeci rozbiór Polski – utrata niepodległości państwa.

1807 Księstwo Warszawskie – Napoleon konstytucyjnie znosi niewolę wprowadzając równość wobec prawa; wprowadzenie monarchii dziedzicznej.

21 XII 1807 Księstwo Warszawskie – Dekret królewski uznaje zasadę wolności chłopa i swobodnej umowy z dziedzicem. Chłopi zostają formalnie zrównani z mieszczaństwem i szlachtą, nie otrzymują jednak ziemi na własność.

1808 Zabór austriacki – Kodeks karny austriacki z 1808 r. wprowadził zasady utraty szlachectwa.

20 VI 1815 Księstwo Warszawskie – Proklamowanie w Warszawie Królestwa Polskiego.

1817 Zabór pruski – Bunt ponad 40 wsi odmawiających odrabiania pańszczyzny.

1823 Zabór pruski – początek reformy uwłaszczeniowej w Poznańskiem.

29 XI 1830 Księstwo Warszawskie – Wybuch powstania listopadowego.

5 X 1831 Księstwo Warszawskie – upadek powstania.

25 VI 1836 Ukaz carski nałożył obowiązek legitymacji szlachty Królestwa Polskiego. Proces ten trwał do roku 1861. Legitymacje gromadziła Heroldia Królestwa Polskiego.

1846 Powstanie i ruch chłopski w Galicji, stłumione przez wojsko carskie w 1847 roku.

17 IV 1848 Galicja – Rząd austriacki aby pozyskać chłopów ogłasza zniesienie pańszczyzny i zapowiada dziedzicom wypłatę odszkodowania.

VI 1862 Ukaz carski wprowadził: oczynszowanie włościan i skasowanie serwitutów (uwłaszczenie miało nastąpić później); usankcjonowanie rugów chłopskich, pozostawienie chłopów małorolnych na łasce dziedziców.

22 I 1863 Powstanie styczniowe.

2 II 1864 Ukaz carski uwłaszczający chłopów w Królestwie w celu oderwania chłopów od powstania.

1857 Galicja – Wypłata posiadaczom ziemskim odszkodowania za wprowadzoną wcześniej reformę uwłaszczeniową.. Odszkodowanie było finansowane z podatku obciążającego przez 30 lat również uwłaszczonych chłopów. Uwłaszczeni spłacali ziemię rzekomo otrzymaną za darmo od cesarza.

1919 Postanowieniem Zgromadzenia Ludowego Austrii partykuła „von” została zniesiona. „Von” było wspólnym wyróżnikiem dla wszystkich stopni szlachectwa.

1921 Konstytucja marcowa zlikwidowała ustrój stanowy, ostatecznie znosząc stan szlachecki. Art. 96 tej konstytucji głosił, że odrodzone państwo polskie nie uznaje żadnych herbów, tytułów i przywilejów dziedzicznych. -KONSTYTUCJA MARCOWA

1935 Konstytucja kwietniowa wprowadziła zmiany uchylając w całości postanowienia konstytucji marcowej. Nie przywróciła zniesionych stanów, w tym i szlacheckiego. Oznaczało to, że utrzymane zostało zniesienie stanu szlacheckiego. -KONSTYTUCJA KWIETNIOWA

1944 Podczas działań wojennych zespół akt Heroldii Królestwa Polskiego w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie spłonął doszczętnie. Z liczących około 12 000 j.a. zespołu dzisiaj istnieje zaledwie kilka zachowanych dokumentów.