Słownik staropolski
Słownik staropolski zawiera opisy znaczeń staropolskich słów i wyrażeń. Jeżeli uważasz, że w tym słowniku staropolskim powinny znaleźć się dodatkowe słowa i wyrażenia – prześlij je poprzez stronę Kontakt – dzięki temu ten słownik staropolski będzie lepszy.
Znaczenia słów
„atande mości dobrodzieju” – polsko-francuski żartobliwy zwrot oznaczający w bezpośrednim tłumaczeniu: „zaczekaj mości dobrodzieju”
abrenuncjacja (z łac.) – odwołanie, wyrzeczenie się
abrogować (z łac.) – znieść, usunąć, odrzucić
achtel – beczka, jednostka miary
achtel – pruska miara objętości do mierzenia drewna opałowego; tu używane na ziemiach polskich określenie sążnia kubicznego (sześciennego) szczapowego; sążeń – rosyjska jednostka miary długości; 1 sążeń – 2,1336 m; 1 sążeń kubiczny – 9,7 mł.
adziamski – perski
afekt – uczucie sympatii, miłości
afekta (z łac.) – uczucia, życzliwość
afektacja (z łac.) – tu: życzenie, prośba
agnuski (z łac.) – jagnięta, medaliony z wosku z barankami, mające chronić od złych przygód
akcydensy – opłaty wnoszone przez wiernych na rzecz duchownych z tytułu wykonywania niektórych posług religijnych (np. ślubów, pogrzebów)
akomodować (z łac.) – przystosować, doczepić
aktykować (z łac.) – wnieść, wpisać do ksiąg
alienować (z łac.) – przenieść własność na inną osobę
altarysta (z łac.) – kapłan opiekujący się ołtarzem
altembas – tkanina jedwabna turecka, przetykana złotą nicią, używana na ubiory uroczyste męskie, żeńskie i kościelne
anguł – zob.: trianguł
annihilować (anihilować) (z łac.) – unieważniać
anniwersarz – uroczysta msza odprawowana w rocznicę śmierci
antałek – mała beczułka na wino
antecesor (z łac.) – poprzednik (na urzędzie), przodek
aparat kościelny – sprzęty kościelne
apparencja (z łac.) – okazałość, przepych
arenda – dzierżawa
arszyn – rosyjska miara długości (0,711 m); również miara objętości
asekurować (z łac.) – zabezpieczać
ataman – naczelnik osiedli kozackich, tu w znaczeniu: naczelnik, przełożony grupy poddanych
atentować – być obecnym, towarzyszyć
aupurski, auszpurski – augsburski, wyroby z Augsburga
austeria – karczma, zajazd, oberża
baczmagi – skórzane długie buty ze ściętymi z tyłu ukośnie cholewami
ban – nazwa urzędnika dworskiego w Chorwacji, Bośni, Sławonii i Dalmacji
bandolet – broń palna, krótka strzelba jazdy lub szeroki pas wojskowy przewieszany przez ramię
baranek – futro z baranków; przybranie z takiego futra
barchanowa – z tkaniny półbawełnianej, tkanej z wełną lub lnem, lewostronnie drapanej
barwa – szaty w jednolitym kolorze dla czeladzi
basetla – wiolonczela
bastard, bastrzę – dziecko z nieprawego łoża
bawełnica – cienkie płótno bawełniane, pochodzenia chińskiego, zob. też: kitajczany
bąk – dziecko z nieprawego łoża
belec – dawna miara objętości cieczy (tu: miodu) równa 36 kwartom
beneficjum (z łac.) – dobrodziejstwo, przywilej
bestry – pstry
bezczestny – hańbiący
bękart – dziecko z nieprawego łoża
biedrzeniec – roślina używana w medycynie przy chorobach żołądka
binda – taśma lub przepaska, męska lub damska
blachmalowa – szabla lub pancerz pokryty czarną masą pływającą na wierzchu roztopionego srebra
bliźniaki dwojaki – dwa połączone dzbanki, używane do noszenia posiłków
błam – futra zszyte
bławatny – koloru błękitnego
bodnia – (ukr.) beczka, kubeł drewniany; duża dzieża drewniana
bodniarz – bednarz
bojar – chłop wykonujący służbę dworską, polegającą na dozorowaniu pól, wożeniu listów itp.
bomzynowy – bombazowy (z łac.), jedwabny
borgować – dawać na kredyt, pożyczać
bosak – zakonnik bosy, tu: karmelita bosy
brejtownia – 1) garbarnia; 2) kuźnia wytwarzająca blachę
bryz, bryzy – w stroju kobiecym pasmanteryjne elementy dekoracyjne bogato haftowane, wyszywane, różnobarwne
brzost – gatunek wiązu
burta – krawędź rowu
cale – całkowicie, zupełnie
całogruntowy – gospodarz posiadający pełny, właściwy dla danej miejscowości nadział ziemi
capa – skóra wielbłądzia lub ośla do oprawy, np. szabel
ceber – naczynie drewniane, okrągłe z klepek z jednym lub z dwoma uchami, przeznaczone do pojenia zwierząt, przyrządzanie pokarmu dla świń
cesja (z łac.) – oddanie
chędożyć – czyścić
chirograph (z łac.) – cyrograf: rękopis, zapis
chiżyna – (ukr.) chatka, chałupka
chmielnik – plantacja chmielu
chram – świątynia pogańska
ciągło – sprzężaj: bydło lub konie zaprzęgane do pługa, wozu
cug – zaprzęg składający się z sześciu lub z czterech koni, zaprzężonych parami
cyna – naczynia cynowe
cynowate – tkanina w deseń o trójkątach stykających się wierzchołkami
czahar, czahary – zarośla na podmokłym gruncie
czamara – gatunek sukni długiej z rękawami do ziemi
czamletowy (czamlitowy) – tkanina z wełny czesankowej o splocie płóciennym
czeszynka – cieszynka, strzelba myśliwska na ptaki, wytwarzana w Cieszynie i okolicach
czetwerynnik – zob.: ćwierćgruntowy
czółen – czółno, łódź
czucha – męska kurtka z wełnianego, samodziałowego sukna
ćwiertnia – miara zboża albo mąki
czuć – ruski: przysłuchiwać się, uważać na czyjeś wypowiedzi
ćwierćgruntowy – gospodarz posiadający nadział ziemi równy czwartej części gospodarza całogruntowego
dań – czynsz, podatek
dardy – włócznie
daremszczyzna – świadczenia doraźne i bezpłatne chłopów na rzecz pana, wymagane dodatkowo oprócz pańszczyzny
debra – parów, nierówności terenu porośnięte krzakami
defalkowane (z łac.) – potrącone, zaniżone
dekret – wyrok, postanowienie
deliberować (z łac.) – rozważać
delika (delija) – delia, okrycie męskie podbite futrem
derogować (z łac.) – uchylić w całości lub częściowo moc obowiązującego przepisu prawnego
detto – inaczej: ditto, jak wyżej
diametr – średnica
dni letnie – inaczej: powaby; dodatkowa, nie wchodząca w wymiar pańszczyzny robocizna świadczona w okresie wzmożonych prac polowych, np. żniw
dobra donacyjne (majoratowe) – posiadłości ziemskie w Królestwie Polskim, tworzone od 1835 roku z dóbr państwowych i skonfiskowanych majątków prywatnych, nadawane przez władze jako darowizny zasłużonym urzędnikom i wojskowym rosyjskim
dołuman – dołoman, kaftan pod inne okrycie, pochodzenia węgierskiego
drachły, drachłość stary, starość
draszować (z niem.) – młócić
drelingowe – drelichowe, rodzaj tkaniny
dryfut (z niem.) – trójnóg
dur – środek odurzający, trucizna
dwoje – dwa, podwójne
dylacja – odroczenie
dyspensator (z łac.) – zarządca, skarbnik
dystancja – dystans, odległość
dzieża – drewniana pół-beczka do wyrabiania chleba
egzekucja – wykonanie
egzekutor (exequutor) (z łac.) – wykonawca testamentu
ekscepcja – wyłączenie
ekscypować (z łac.) – wyjmować
ekskusa (z łac.) – tłumaczenie się, wymówka
ekspendowane (z łac.) – wypłacone
ekspensa – koszt
ekspensa (z łac.) – wydatki
ekspirować (z łac.) – wytchnąć, umrzeć, zgasnąć
ekstendować – rozciągać się, obejmować
elemozyna – jałmużna
eliberować (z łac.) – uwolnić, wykupić
elokacje (z łac.) – wynagrodzenie, zadośćuczynienie
fabryka – budowla
falendysz – wysokiej jakości cienkie sukno niemieckie lub holenderskie
felpa – rodzaj tkaniny kosmatej jedwabno–wełnianej, lub aksamitu wełnianego
ferezja (foresia) – suknia zwierzchnia nieprzepasana
fetoć, feteć – wstążka, kokarda na głowę
fircyk – modniś
flenty – flinty (z niem.), strzelby, fuzje
forbotki – koronki u szyi
foresia – zob. ferezja
forszpan – podwoda
fota (z tur.) – tkanina z włosia
frykas – wyszukana, smakowita potrawa
frymark (z niem.) – zamiana
futor – osada, zagroda
gad – zwierzę hodowlane, bydlę (krowa, owca,…)
ganczarz – garncarz
gdzieby – gdyby
gędźba – granie, śpiewanie
gęśla, gęśl – starosłowiański instrument muzyczny wykonany z jednego kawałka drewna, przypominający skrzypce
gierada (z niem.) – ruchomości, sprzęty domowe, stroje, klejnoty itp., wniesione przez żonę do małżeństwa
glinisko, gliniska – glinianka
gony – zob.: hony
gosztyna, gostyna – danina oddawana dworom za wypasanie owiec
gotowizna – gotówka
grajcar – krajcar
grubrynowy – wykonany z grubrynu, bliżej nieokreślonego rodzaju tkaniny
grzęda – pas ziemi odgraniczony rowami
gumienny – osoba nadzorująca prace w obrębie gumna
gumno – stodoła z klepiskiem; podwórze gospodarskie
gumno – stodoła, spichrz
gwasz – farba wodna z domieszką kredy lubbieli
gzło – giezło, lekka koszula, tu: pogrzebowa
hać (ukr.) gać – (pols.) – faszyna, pęki, wiązki chrustu, pomost z faszyny, grobla, tama
hajduk – służący na dworze magnackim ubrany w strój węgierski
halzbant (z niem.) – naszyjnik
hony – zagony pola ornego (niwy) o glebie niższej jakości, wymagające dłuższego ugorowania (np. przez 8 lat)
horodyszcze (rusk.) hradyszcze (czesk.) – grodzisko, miejsce gdzie niegdyś znajdował się gród
hutmistrz – urzędnik dozorujący roboty techniczne w hucie, także kierownik huty lub warzelni soli
impediment (z łac.) – przeszkoda, utrudnienie
indagacja – wypytywanie kogoś
indagator – osoba wypytująca, indagująca kogoś o coś, prowadząca śledztwo
infirmować (z łac.) – unieważnić
ingenia (z łac.) – przyrodzone zdolności
inkludować (z łac.) – ograniczyć
inserowany (z łac.) – włączony
intendent – pracownik administracji zarządzający sprawami gospodarczymi danej instytucji
interesse, interes – dochody z procentu
intrata – dochód, zysk
intrata – dochód, zysk
intrudować (z łac.) – wtrącać, wpychać
inwalidować (z łac.) – czynić nieważnym
iskop – inaczej: skopszczyzna; danina w postaci co piątej kopy zboża zebranego z pustych pól dworskich, oddanych do upraw)’ poddanym
jak skoro – (kresowe) jak tylko
jałowiczne – rodzaj daniny, ekwiwalent powinności składania daniny w jałowicy
jarczak (z tatar.) – rodzaj lekkiej kulbaki
jarka – młoda owca
jarzyna – uprawa jara
jenochodniczek – koń stąpający lewymi i prawymi nogami razem
juchtowy – wyprawiony skórą bydlęcą
juniec – młody byk, byczek
k – ku, do
kabat (kabatek) – krótki kaftan, rodzaj męskiego okrycia wierzchniego, też sukienny, damski
kaffowy – koloru kawowego
kamcha – rodzaj atłasu jedwabnego, drogiego, wyrabianego na wschodzie; jedwab ze złotą nicią
kanak (z tatar.) – naszyjnik
kanawacowy-z taniej tkaniny jedwabnej, bawełnianej lub lnianej
kaptur – sąd w czasie bezkrólewia
karaza, karazja – sukno proste grube, samodział
karcz – pniak z korzeniami pozostały po ścięciu drzewa
karwasz – metalowy naramiennik
kawle – niwy, kawałki pól
kazula – koszula z gazy dla umarłych
kier – pospolite sukno śląskie gorszego gatunku
kiernica – rodzaj zbiornika wodnego
kilin, kilim (z tur.) – kobierzec, dywan, okrycie końskie
kir – zob. kier
kirejka – kierejka, wierzchne okrycie męskie luźne
kitajczany, kitajski, kitajka – cienka tkanina jedwabna o splocie płóciennym
klawikord – klawiszowy instrument muzyczny, będący prototypem fortepianu
kład, kładź – kloc, kłoda
kłódka – mała kłoda
kmet – kmieć, poddany, rolnik
kmieć – zamożny gospodarz
kneź – kniaź, władca, panujący
kniażyć – rządzić, panować
kociuba – narzędzie do wyjmowania żaru z pieca chlebowego
kocz (kotcz) (z węg.) – wóz
kolasa – lekki, odkryty pojazd konny, resorowany, podobny do bryczki
kolateralny – pokrewny
kolator – fundator kościoła lub jego spadkobierca mający dawniej prawo przedstawiania kandydatów na urzędy kościelne
koligat (z łac.) – powinowaty, spokrewniony
kołderk – kołdra
kołowe – zob.: Żarnowe
komplanacja – ugoda
komput – stan liczebny, wymiar
komutować (z łac.) – zmieniać
kondonować (z łac.) – podarować, ustąpić
konfirmować (z łac.) – zatwierdzić
konkurencja – rozgraniczenie
konotacja (z łac.) – notatka
konsciencja (z łac.) – sumienie
konsencjum – z łac.: consensum, porozumienie
konsiderować (z łac.) – rozważać, rozmyślać
konsolacja (z łac.) – pocieszenie
kontenta (z łac.) – treść
kontentacja (z łac.) – zapłata, wynagrodzenie
kontradikować (z łac.) – sprzeciwiać się, zaprzeczać
kontrowers – sporna część gruntu
kontusz – długa suknia męska rozcięta z przodu
kontusz – staropolski wierzchni strój męski, długa suknia zapiana z przodu, z rozciętymi rękawami
kopań – kopanina, karczunek; pole orne zarastające krzakami, wymagające corocznego karczowania, lub wykarczowana część lasu z przeznaczeniem na pole uprawne
kopieniak – opończa od deszczu bez rękawów
koprowina – miedź, drobiazgi miedziane
kord (z węg.) – miecz
koromysło – (ukr.) nosidlo do wiadra z wodą
Korona Królestwa Polskiego (łac. Corona Regni Poloniae) – zwyczajowa nazwa państwa polskiego w czasach średniowiecza, formalna nazwa odrębnego państwa w latach 1389-1569 i później (w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów) jeden z dwóch równoprawnych członów Królestwa Polskiego obok Wielkiego Księstwa Litewskiego (w latach 1569-1795)
korowaj – (ukr.) obrzędowe ciasto weselne lub świąteczne; kołacz, pieróg
korporał (z łac.) – w liturgii Kościoła katolickiego kwadratowy obrus z naszytym krzyżem pośrodku, element bielizny kielichowej
kosowica – sianokosy
kotlina – kociołki
kotłowe – opłata uiszczana z tytuły korzystania z dworskich urządzeń do warzenia piwa
kramnica – inaczej: kram
krescencja (z łac.) – wzrost, plony, zbiory
krom (okrom) – oprócz
kronraszowy – kromraszowy, z szorstkiej wełny czesankowej
kruzka – dzbanek z uchem, kruż dzbanek,
krużeń, kruż – czasza uszata, dzbanek
kryda – bankructwo, upadłość, a także czynności prawne związane z upadłością
krynica – ciek wodny, sadzawka
krze (l. mn.), kierz (l. poj) – miejsce pochodzenia rodu
krzno – futro
ksiądz – dawna forma wyrazu książę; pan, kneź, panujacy
księżyc – zdrobniała forma od ksiądz; panicz
kucbajowy (kuczbajowy) – wykonany z włochatej traniny wełnianej
kucza – kojec dla świń
kuklasta (skrzynia) – podłużna
kulbaka – wysokie siodło
kwadrianguł – punkt rozgraniczający grunty złożony z czterech kopców tworzących czworobok
kwaśnica – rodzaj rośliny krzewiastej, berberys
kwef – nakrycie głowy z lekkich tkanin, także zasłona na twarz
lamus – budynek gospodarczy stawiany niegdyś przy dworach
latawica – duch nocny, strach, widmo
latosie – tegoroczne
lecha – kawał ziemi, zagon
legować – dokonywać zapisu (testamentem)
legumina – deser, zazwyczaj słodkie potrawy mączne: kisiele, budynie
legumina – słodka potrawa mączna podawana jako deser
letnik – m.in. spódnica na lato
letnik – materiał lniany, suknia letnia, ubiór letni
lewada – nieporośnięta łąka okolona drzewami
lice – rzeczowy, niezbity dowód winy, przedmiot dowodowy
łacha – odnoga oddzielająca się od rzeki lub jeziora, boczne koryto rzeki
ładan – (ukr.) miara, ziele wydające wonny zapach przy paleniu
łan duży – frankońskie 24ha
łaszt – miara zboża
łęg – podmokła łąka, leżąca najczęściej w dolinie rzeki
łokieć – miara długości równa długości ręki od stawu łokciowego do końca palca środkowego (zależnie od okresu i terenu od około 0,47 do 0,78 m), według Z. Glogera: Encyklopedia staropolska ilustrowana, T. 3. Warszawa 1985 s. 163 – to długość przeciętnej ręki od ramienia do dłoni; łokieć nowopolski – 0,576 m.
łoński – zeszłoroczny
łotoka – koryto
łowczanka – córka łowczego
łozy – zarośla wierzbowe
łubiany – zrobiony z łubu czyli z kory drzewa, przeważnie lipowej lub dębowej
łuczyna, łuczywo – drzazgi smolne, szczapy służące do rozpalania i oświetlania
ług – zob.: łęg
machajerowa (muchajerowa) – tkanina z wełny czesankowej o płóciennym splocie
macierzyzna – spadek, majątek po matce
magierka – czapka męska bez daszka, batorówka, na wzór węgierski zdobiona niekiedy piórami
mandat (z łac.) – polecenie
manele – bransoletki
manet (z włos.) – ozdoba na ramię
manta – suknia lub płaszczyk
marsowy – o twarzy, minie: surowy, groźny
marszczek – marszczka, zmarszczka
matrona – starsza kobieta, zachowująca się statecznie i dostojnie
meliorować (z łac.) – poprawiać, ulepszać
membrana – kwit, pisemne zobowiązanie finansowe
meszne – danina na rzecz parafii za odprawianie mszy
miecielnica – (białorus.) duch, który wywołuje zamieć
miecznikowicz – syn miecznika
mielcarz (z niem.) – piwowar, słodownik
mielerz – piec polowy do wypalania cegły
mielnik – młynarz
mierzwa – stara słoma i nawóz
mila – jednostka długości odmienna w rożnych krajach; według miary nowopolskiej: 14 816 łokci, czyli 8534,3 m
mila nowopolska stosowana w Królestwie Polskim – 8534,3 m (3 mile – 25602,9 m, czyli ponad 25 km)
mila pruska stosowana także w tym czasie – 7532,5 m (3 mile – 22597,5 m)
mitrężyć – tracić, marnować czas na próżno; wykonywać lichą pracę
młaczysko – zob.: młaka
młaka – teren bagnisty, podmokły
mobilia (z łac.) – majątek ruchomy
moczar – teren podmokły, bagnisko
moczuła – zbiornik wodny, staw lub dół z wodą do moczenia lnu i konopi
mogiła – pagórek, wzgórze, także nasyp ziemny
mopan (inaczej: mospan) – dawniej: tytuł grzecznościowy używany poufale, zwykle w bezpośrednich zwrotach do roz mówcy (czasem tylko wtręt wyrazowy) odpowiadający dzisiejszemu „pan” (skrót wyrażenia „mości pan”); ironicznie: szlachcic, szlachetka
motowidło – przyrząd do zwijania wełny
motowidło – przyrząd służący do odmierzania i zwijania w motki nici, według Glogera: Encyklopedia… t. 4, s. 366, na łokciowe motowidło w zależności od rodzaju nici wchodziło 20, 15, 12, 10 pasm.
mórg magdeburski – pruska jednostka miary powierzchni równa 2553,21 m<sup>2</sup> (nieco ponad 1/4 hektara)
myto – tu: zapłata, wynagrodzenie
nadsypek – nadwyżka zboża
najduch, najdus – dziecko z nieprawego łoża
najprzód – najpierw
nalewka (naliwka) – dzban do wody
namiotek (namiotk) – zasłona nad łóżkiem, baldachim
namitka, namiotka – chusta na głowę, używana przez zamężne kobiety wiejskie
namulona dłoń – spracowana dłoń
naprawa – namowa, poduszczenie
nazimek – zwierzę domowe niemające jeszcze roku, pozostawione na zimę do hodowania
niecka – naczynie z pnia drzewa, wyżłobione na kształt korytka, służy do rozczyniania ciasta lub kąpieli dzieci
niewczasy – trudy, niewygody
niezbronnie – bez sprzeciwu
nocznica – mara, duch nocny
nowina – grunt po wykarczowanym lesie, ziemia wzięta pierwszy raz pod uprawę
oberemek – (ukr.) naręcze, wiązka
obietna, obiata – ofiara, ślubowanie
obkoski – zob.: zakoski
oblicznie – osobiście
oblig – rewers, weksel
obligować – zobowiązać
obłamy – szczątki, kawałki pozostałe po obłamaniu; pozostałości, resztka
obłocisty – obłoczysty, błękitny
obłożenie słabością – stan wywołany chorobą (brakiem sił fizycznych) zmuszającą do pozostania w łóżku
obocz – zob.: ubocz
oborka – obowiązek chłopa pańszczyźnianego polegający na oboraniu dworskich pól
obr – olbrzym, wielkoduch
obrzedni – rzadki
obżynek – zob.: zażynek
ochaba – starorzecze
ochędóstwo – ozdoba, upiększenie, stroje i sprzęty
oczkowe – danina pieniężna pobierana z tytułu posiadania pasieki
odkazywać – przeznaczać, przekazać, zapisać testamentem
ogrodnik – zagrodnik
ojczyzna – ojcowizna, majątek po ojcu, dziedzictwo po przodkach
okop – rodzaj wału ziemnego, odgraniczającego np. pola, cieki wodne
okopisko – dawne określenie cmentarza żydowskiego
olstro – skórzany futerał na pistolety kawalerzysty
onera, onerować (z łac.) – obciążenie, obciążać (długami)
opiechać – łuskać (?)
opole – jednostka podziału administracyjnego wsi, podstawowa jednostka administracyjna Słowian. W skład opola wchodziło od kilku do kilkunastu wsi zamieszkałych przez grupy rodzin często spokrewnionych ze sobą w bliższym lub dalszym stopniu, gospodarujących osobno, ale korzystających wspólnie z pastwisk, lasów i wód. Opola z poszczególnych sąsiednich ziem tworzyły większy związek zwany plemieniem. System opolny funkcjonował na całym obszarze zamieszkanym przez Słowian. Na Rusi nazywano opola pogost a w Czechach żupa. Na co dzień życiem wspólnoty zarządzał wiec plemienny składający się z wolnych mężczyzn plemienia. Na wiecu decydowano o sprawach istotnych dla wspólnoty oraz ogłaszano wyroki.
opona – makata, zasłona, kotara, dywan
opona – zasłona, kotara, obicie
ort – drobna moneta srebrna
osep – danina uiszczana w zbożu
osoka – podmokła łąka
ostrog – umocnienie, miejsce otoczone drewnianym częstokołem
ostrów – kępa porośnięta roślinnością
ostrów – wyspa
osyp, osep – danina świadczona w zbożu
otawa – trwa odrastająca po raz drugi po skoszeniu
ozimek – jałówka lub źrebak w wieku około jednego roku
palestrant – dawniej: prawnik, członek palestry
pańszczyzna – przymusowa praca chłopów na rzec właściciela gruntów, na których byli osiedleni, w zamian za użytkowanie gospodarstw, określana pewną liczbą dni w tygodniu
papaszka – futrzana czapka
papużany – papuzi, pstry
parantela – ogół krewnych i powinowatych należących do jednego rodu
parepa (parepka) – nieduży koń pociągowy
paroch – proboszcz greckokatolicki
parochianie – wierni parafii greckokatolickiej
partykularny (z łac.) – szczegółowy, osobny
paryja – wąwóz
parynowanie – podorywka; pierwsze oranie ścierniska tuż po żniwach
pasamon – pasmanteria, wyrób włókienniczy, najczęściej w formie taśmy, używany do obszywania brzegów ubiorów, tkanin dekoracyjnych
pasmo – zbiór nici (20 do 30 – według A. Brücknera: Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1989 s. 398; 24 – według Glogera: Encyklopedia…, t. 4, s. 366
pastewnik – miejsce przeznaczone do wypasu bydła
pektoralik – mały zegarek do noszenia na piersiach
penn(a)y (z łac.) – pióra
percepta – dochód, przychód
peryferia – powierzchnia, przestrzeń
pętlice – uszka z rzemyków, jedwabiu do spięcia
pisaria – dom pisarza, kancelaria
piżmo – przestarzałe: przyprawa z wydzielin gruczołów zwierzęcych, odznaczająca się bardzo silnym zapachem
plagi – kara chłosty
plat – tu jako czaprak, materiał pod kulbakę
ploteczki – plecionki do obszywania
płat – dochód, korzyść
pławiczka – płaskodenna łódź z jednego kawałka drewna
płózka – pas pola, niewielka część włóki
pługowe – rodzaj daniny
pobereżnik, podbereżnik – strażnik pilnujący lasu
podjezdek – źrebak
podorozczyzna – ciążący na mieszkańcach miast obowiązek dostarczania koni i wozów na potrzeby transportowe dworu
podpasiecze – teren przeznaczony na pasiekę
podpiersienie – rzemień uprzęży pod piersią konia
podrzutek – dziecko z nieprawego łoża
podsędek – w dawnej Polsce: urzędnik w sądzie ziemskim, zastępca sędziego
podświnek – duże, podrośnięte prosię
podwoda – powinność transportowa poddanych polegająca na podróżowaniu z pańskimi towarami
podwody – darmowe odwożenie urzędnika
podwojewodzy, podwojewodzi – zastępca wojewody, głównie w sprawach jurysdykcji
podziomek – dobry duch
pojedynek – inaczej: kmieć pojedynków, świadczący pańszczyznę sprzężajną z użyciem jednego zwierzęcia pociągowego
pokrzywnik – dziecko z nieprawego łoża
polonus – typ staroświeckiego Polaka
połowicznik – zob.: półgruntowy
połownik – rolnik uprawiający cudze pole i oddający połowę plonów właścicielowi
połowy – osoba nadzorująca prace połowę
pompa – z ceremoniałem
pompoze (z łac.) – okazale, na pokaz
ponewka (panewka) – rodzaj patelni, wklęsłe naczynie
popielice – futro z popielic
popław – mokra, bagnista łąka
portugał (portygał) – moneta złota wzorowana na portugalskich, w Polsce bita i używana w XVI/XVII w. jako największa złota moneta obiegowa
posiecz – posieka, poręba; również w znaczeniu świeżo ścięta trawa
posłonić, posłaniać – pochylać się, chwiać się to w jedna to w drugą stronę
pospieć, pośpieć – zdążyć
postrzyżyny – pogański obrządek strzyzenia długich włosów chłopca w siódmym roku życia
potioritas – sądowy podział zadłużonych dóbr ziemskich
potraw – trawa odrastająca po skoszeniu, pokos siana
potym – potem
powietrze – zaraza
powinny – powinowaty
powóz – powinność polegająca na dostarczeniu dworowi środków transportu do przewożenia różnych towarów
powrót luźny – powrót bez ładunku
pożyć – pokonać, przemóc kogoś
pożytek – zbiór, plon; również dochód
półbeczek – naczynie o pojemności pół beczki
półbelec – dawna miara objętości cieczy (tu: miodu) równa 18 kwartom
półdworyczny – półgruntowy
półgruntowy – gospodarz posiadający nadział ziemi równy połowie nadziału gospodarza całogruntowego
półmacek – dawna miara objętości obejmująca 4 garnce
półsetek – miara płótna równa 50 łokciom
półszorki – rodzaj uprzęży
presalwować – zastrzegać (?)
promonować (z. łac.) – uprzedzić
proskurne – w Kościele greckokatolickim odpowiednik dziesięciny i mesznego
prowent – dochód
prowent – dochód
prowidencja (z łac.) – zapobiegliowść
prowidować (z łac.) – przewidywać, zastrzec, mieć staranie
prowizor – opiekun, administrator
próbować – aprobować, zatwierdzać
prywować – pozbawiać, odejmować
przał – zaprzeczał
przegon – przepędzanie bydła
przenosiny – tradycyjna uroczystość związana z przenoszeniem się nowożeńców do własnego mieszkania
przewal – wyłom, wyrwa w grobli
przyczynić – dodać, przyłączyć
przyszkółek – niższa szkoła żydowska lub mała budowla przy synagodze, przeznaczona na szkołę i mieszkanie dla obsługi synagogi
przywianek – dar zapisany żonie przez męża
ptyfenia – cienka, przezroczysta tkanina
puntał – drobna ozdoba złotnicza naszywana na suknię, noszona jako wisior, kolczyk lub broszka
pupki – futro z brzuchów koło pępka
puścizna – dawniej: spuścizna
querele (z łac.) – zażalenia, oskarżenia, spory
rab – (rusk.) sługa, niewolnik
rąbek – chustka
rajtarka – kurtka rajtarska
rajtszula – ujeżdżalnia
raszowa – z tkaniny wełnianej
ratyhabicja (z łac.) – potwierdzenie, zatwierdzenie, pozwolenie
regulament – regulamin
rekognicja (z łac.) – zeznanie
rekoligować (z łac.) – zbierać myśli
rekuperować (z łac.) – odzyskać
rekwirować – żądać
restat – reszta, ostatek
resztujący – część pozostająca
retenta (z łac.) – trzymanie, dzierżawa
retradycja – zwrot uprzednio zajętego (zabranego) majątku
roborować (z łac.) – urzędowo zatwierdzić
rodzeński – dawny przymiotnik odpowiadający rzeczownikowi „rodzeństwo”
rogowszczyzna – danina oddawana dworom za wypasanie bydła
rozarium (z łac.) – ogród różany, różaniec
roztruchan – srebrny puchar ozdobny
ruda, rudka, rudki – podmokła łąka, bagnisko, błoto
rzeczki – rzeczy, drobiazgi
rzewny – pełen żalu, smutku, tęsknoty
safianowy – z cienkiej skóry
sajetowy – z wełny czesankowej lub półwełnianej
saliternia – saletrzarnia, wytwórnia saletry
salwa (z łac.) – zastrzeżenie
sami, sametu (z niem.) – aksamitu
samotrzeć – w towarzystwie dwóch osób, we troje, w trójkę
samowtór – w towarzystwie jednej osoby; we dwoje, we dwóch
sądek, sąd – (gwarowe) rodzaj naczynia
sianożęć – łąka lub sianokos, w zależności od kontekstu
siarczysty – żółty
siekierkowe – danina w gotówce świadczona przez młynarzy, forma ekwiwalentu za obowiązek wykonywania pracy przy użyciu siekiery przy wyrębie lasu lub robotach ciesielskich
siubr – dziecko z nieprawego łoża
skantowany – zakrzywiony
skarbniki – zamykane na klucz skrzynie na wartościowe rzeczy
skojec – moneta, część grzywny
skomputować (z łac.) – obliczyć, porachować
skop – kastrowany baran
slama – futerko lisie albo rysie z brzucha i boków
smerda – sługa, pachołek kniazia
smętny – wywołujący smutek, melancholię
smuszki (smuszyki), smaszki, szmaszki – skórki
smykawica (smukawica) – suknia, strojne okrycie damskie
sogłówki, sogłówek – polna droga, ścieżka wiodąca między połaciami zboża
solarium – czynsz gruntowy
solucja (z łac.) – wolny od przeszkód
sorok – (rusk.) czterdzieści
splendecje ( z łac.) – wspaniałości
spomadzać -zgromadzić
spork – spór
stadnik – dozorca stada końskiego
starościc – syn starosty
starościowa – córka starosty
statki (statek) – sprzęt potrzebny do wykonywania jakiejś czynności, narzędzia, naczynia kuchenne
stebnik – pomieszczenie przeznaczone do przechowywania uli z pszczołami podczas zimy
stęgi – wstęgi, taśmy
stępa – wydrążony kloc drewna
stępor – rodzaj tłuczka, do stępy wsypywało się zboże i stęporem rozdrabniało na kaszę
stof – tu jako pojemność, objętość
stolnik – urzędnik nadworny opiekujący się kuchnią i nadzorujący podawanie potraw na stół królewski; później: tytularny urzędnik ziemski
stolnikowicz – syn stolnika
stołowe – rodzaj czynszu płaconego proboszczowi od domu
stróża – powinność strażnicza chłopów odbywania kolejno straży nocnych w dworach
stróżczyzna – danina na utrzymanie straży nocnej
strycharz – wypalacz cegły
strzyga – upiór nocny
strzyżak – młody koń
submisja (z łac.) – zobowiązanie
suchedni (suche dni) – zapłata kwartalna za coś
sumpty (z łac.) – wydatki, koszty
suplikować (z łac.) – prosić, błagać
sustentacja – utrzymanie, wyżywienie
sutk – sutki, kopce graniczne, zejście się granic
swach – gwarowo: swat, czasem także starosta weselny
szafarnia – spiżarnia, szafa z szufladami na makę, krupy itd.
szafunek – zarządzanie, gospodarowanie
szalwark – czyn społeczny, w którym naprawiano drogi
szambelan – wysoki urzędnik na dworach europejskich pełniący dyżury przy królu i wprowadzający gości na pokoje
szarwark – robocizna przy drogach i mostach; później opłata na ich utrzymanie
szatra – (węg.) namiot
szczyt – tarcza, puklerz
szefel (szefel berliński, korzec, Berliner Scheffel) – pruska jednostka miary pojemności ciał sypkich, 1 szefel – 54,9614 litra (prawie 55 l; 10 szefli – 550 l)
szkoła żydowska – w znaczeniu: bożnica, synagoga
szkuta – statek rzeczny, zwłaszcza do spławiania zboża
szle (z niem.) – postronek, część uprzęży
szmelcowany – polerowany, też: pokryty olejem jadalnym, oliwiony
szmuklerz – rzemieślnik wyrabiający pasy, tkaniny plecione itp. (inaczej: pasamonik)
sznurówka – gorset
szorc (z. niem.) – fartuch, zapaska, suknia bez rękawów
Szot – członek grupy osadników osiadłych w miastach Prus Królewskich, rzemieślników i handlarzy ze Szkocji.
szpital – przytułek
sztrychulec – listwa/łata do wyrównywania masy w ręcznej formie na cegły
szubka – ciepły kaftan watowany męski lub damski
szulak – jastrząb
szustokur (szustokor) – wierzchni, dopasowany kaftan
szyjarka – część damskiej garderoby
szyldkretowy – zrobiony z szyldkretu (tworzywa z płytek rogowych okrywających pancerz kostny żółwi morskich)
świerzopa – młoda klacz
świronek – spichlerz na zboże, lamus, spiżarnia
tabacharnia – warsztat kuśnierski wytwarzający safian
tabela prestacyjna – tabela powinności poddańczych chłopów
tabin – gatunek kitajki jedwabnej; zwano go niderlandzkim
talka – motek nici, czyli pewna liczba kolisto namotanych pasm nici (przędzy), zwiniętych luźno w podłużny pęczek
tatarka – gatunek gryki
terebież – zob.: trzebież
terminata (z łac.) – tu: rozporządzenie
teryfikacja – taryfikacja, w znaczeniu: określenie czegoś
tesarzkie – stolarskie
tłoka – 1) pole obrabiane wspólnie przez poddanych; 2) powinność polegająca na wykonywaniu dodatkowej pracy w okresie spiętrzenia robót polowych
tłuka/tłoka – zwyczaj dobrowolnej, czasem i obowiązkowej pomocy sąsiedzkiej przy pracy w polu i na łące, odpłacanej ugoszczeniem
tok, tokowisko – miejsce na młockę, boisko, klepisko
tracz – robotnik ręcznie piłujący drzewo na deski
transfuzja (z łac.) – przelanie, tu: dowód
trianguł – punkt rozgraniczający grunty złożony z trzech kopców tworzących trójkąt
troczki – tasiemki
truna, trunna – trumna
trycezyma – msza gregoriańska, trzydzieści mszy św. odprawianych codziennie w intencji jednej osoby zmarłej
tryzna – stypa pogrzebowa
trzebież – łąka porośnięta krzakami
trzeciak – koń lub był w wieku trzech lat
turbacja (z łac.) – niepokój, zamieszanie
tutor – opiekun, kurator
tuwalnia – szeroki ręcznik, niekiedy wzorzysty, mógł zastępować obrus na stole
tuzłuk – męskie okrycie podbite futrem i szamerowane
tyn – ogrodzenie, wał z drzewa i ziemi
tywon – nadzorca robotników pańszczyźnianych
ubocz – inaczej: ubocze; teren pochyły, zbocze góry
ułatwiać – wykonywać darmo
uprowidować – zaopatrzyć w coś, dostarczyć czegoś w ilości dostatecznej
wakować – być wolnym
wapnica, wapnice – prawdopodobnie doły na wapno zmieszane z wodą, używane w procesie garbowania skór
warować – zastrzegać
warownie – prawidłowo
waska (faska) – naczynie z klepek
watulka – rodzaj owcy
wełmina – wykonana z wełny
wenerować (z łac.) – czcić
węborek – wiadro drewniane z pałąkiem do noszenia wody
węglarka – część lasu zajęta pod wypalanie węgla drzewnego lub potażu
wicha – wiecha
widenda (z. łac.) – tu: kwit, umowa
wiertel (z niem.) – miara objętości
wierzchowina – teren nad górnym brzegiem strumienia
winnica – winiarnia lub gorzelnia, także: gospoda, karczma
wiolencja – przemoc, nadużycie siły
witeź – członek możnego rodu, stojący wyżej od kmiecia
włodowanie – zarządzanie
włoka – włóka, pole
włościanin – chłop, rolnik
włóczenie – bronowanie
włóka – dawna jednostka powierzchni gruntu ornego wynosząca 30 mórg, czyli ok. 16,79 ha
wolizna – zwolnienie osadnika z płacenia czynszu do czasu zagospodarowania się
woskobojnia – inaczej: woskownia; zakład wytwarzający świece woskowe, a nierzadko też mydło
wskroś – na przestrzał
wyderek, wyderkauff – kupno nieruchomości na określony termin, z prawem zwrotu sumy
wygon – wspólne pastwisko gromadzkie
wylęganiec – dziecko z nieprawego łoża
wylot – rękaw kontusza rozcięty po wewnętrznej stronie
wyłóg – klapa ubrania wywinięta i pokryta dla ozdoby innym materiałem
zagumienki – pola leżące za gumnem
zakącie – zakątek
zakon – prawo, religia
zakoski – obowiązek chłopa pańszczyźnianego polegający na koszeniu pól i łąk dworskich w czasie żniw i sianokosów
zalewki – rozlewiska rzeczne
załoga – rękojmia, gwarancja
zaorka – obowiązek chłopa pańszczyźnianego polegający na oboraniu dworskich pól po żniwach
zarękawie – mufka
zaroślina – inaczej: zarośla
zarówno – równo
zarynek – plac za rynkiem
zatrawmy – zarośnięty trawą
zatyłek – tylna część domu przylegająca do podwórza
zawiedzione – zastawione, obciążone
zażynek – obowiązek bezpłatnej pracy chłopa na rzecz dworu w chwili rozpoczęcia żniw
zbieg – pozostałość, reszta
zielony pień – polana wykarczowana z lasu w celu założenia osady lub wsi
zimowla – zimowanie, przezimowanie
zmuda – zwłoka w przystąpieniu do pracy
znać – (rus.) umieć, wiedzieć
zyrszczyzna – inaczej: żyrszczyzna, żerowe, żyrowe; opłata lub danina składana za prawo wypędzania nierogacizny na żer do lasu
żabot – ozdoba z cienkiej zmarszczone tkaniny, przypinana lub przyszywana pod szyją na przodzie bluzki, sukienki lub koszuli
żarnowe – podatek od posiadania żarn
żmudziny, żmudki – rasa konia małego wzrostu
żupan – spodni kaftan męski
żupan – staropolski ubiór męski noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rękawami
Pokrewieństwo
świekra – matka męża
świekier – ojciec męża
zełwa – siostra męża
zełwin – mąż siostry męża
dziewierz – brat męża, szwagier
jątrew – siostra męża
teściowa – matka żony
teść – ojciec żony
świeść – siostra żony
paszenog – mąż siostry żony
szurzy – brat żony
szurzyna – żona brata żony
zięć – mąż córki
niewiastka – synowa
snecha – żona syna
swatka – matka zięcia
swat – ojciec zięcia
matka snechy – współteściowa
ojciec snechy – współteść
bratowa – żona brata
swak – mąż siostry
Ulepsz nasz słownik staropolski – prześlij nowe słowa i wyrażenia.
