Likwidacja serwitutów na terenie b. Królestwa Kongresowego
Ustawa z dnia 7 mąja 1920 г. o likwidacji serwitutów na terenie b. Królestwa Kongresowego wprowadza sprawę likwidacji serwitutów na zupełnie nowe drogi. Zapowiedziane jeszcze w ukazie 1864 roku zastosowanie przymusowej likwidacji serwitutów. na skutek żądania jednej ze stron uzyskało nareszcie sankcję prawną. Sam przymus w rozumieniu nowej ustawy jest przytem znacznie szerzej stosowany, niż to było zakreślone w ukazie 1864 roku, oraz w przygotowanych w wykonaniu jego zapowiedzi, projektach Komisji Centralnej (1870), Komisji pod przewodnictwem senatora Podgorodnikowa (1902), senatora Reinckiego (1910), jak również w ostatnim projekcie złożonym w b. Izbie Państwowej przez Ministra Spraw Wewnętrznych Makłakowa (1913). Stosuje się go bowiem nie tylko na żądanie właściciela dziedziny obciążonej serwitutem, lecz również na żądanie posiadaczy dziedzin, korzystających z praw serwitutowych, nadto zaś może być stosowany bez udziału stron, z urzędu, we wszystkich wypadkach dokonywania na terenach obciążonych serwitutami urządzenia rolnego nowych gospodarstw, a więc zarówno przy komasacji, parcelacji i kolonizacji, jako też przy meljoracjach rolnych, zmieniających istniejący stan użytków serwitutowych.
To szerokie zastosowanie przymusu przy likwidacji serwitutów ma swoje uzasadnienie w dążeniu do stworzenia najwłaściwszych podstaw dla normalnego rozwoju rolnictwa przez uleczenie go z tej ciężkiej dolegliwości, jaką stanowią serwituty — jeden z głównych hamulców wszelkiego postępu w rolnictwie. Dążenie to wyraźnie przejawia się nie tylko w szerokiem zastosowaniu przymusu, lecz również i we wprowadzeniu do ustawy całego szeregu ułatwień, umożliwiających w najprostszy, najmniej formalistyczny sposób dokonanie likwidacji serwitutów. Ustawa nosi przytem charakter ostatecznego na nie wyroku: te bowiem z serwitutów, które w ciągu lat 10-ciu od dnia ogłoszenia ustawy nie zostaną zlikwidowane, czy to na zasadzie dobrowolnego układu, czy to na skutek żądania jednej ze stron, podlegają po upływie tego terminu, przymusowej likwidacji z urzędu.
Ułatwienia wprowadzone w sposobie likwidowania serwitutów burzą całą dotychczasową praktykę, wyrobioną w ciągu kilku dziesiątków lat, do której przywykli zarówno korzystający z praw serwitutowych, jak i ci działacze społeczni, którzy chętnie współdziałali w ich usuwaniu. Zmiany, jakie wprowadza nowa ustawa dotyczą nietylko samego przebiegu likwidacji, lecz sięgają również głęboko w sposób rozróżniania rozmaitych kategorji serwitutów, tak szczegółowo przestrzeganych w daw-nem prawodawstwie. Najbardziej jednak charakterystyczną cechą nowej ustawy, odróżniającą ją nietylko od dawnych przepisów, lecz i od przygotowanych projektów, jest powołanie Komisji Szacunkowo-Rozjemczych, złożonych z przedstawicieli zainteresowanych stron. Zadaniem tych Komisji jest dokonanie najważniejszej i najbardziej trudnej czynności, polegąjącej – zarówno na określeniu wartości serwitutów, jak i na zaprojektowaniu należnego za nie odszkodowania.
Komisje Szacunkowo-Rozjemcze będą działały przy wszystkich wypadkach likwidacji serwitutów, gdzie jakakolwiek forma przymusu będzie stosowana i obowiązane będą przedstawić Urzędom Ziemskim całkowicie gotowy, zakończony projekt likwidacji. W ten sposób najtrudniejsza czynność, zazwyczaj uniemożliwiająca dojście do dobrowolnego układu, określenie wartości serwitutów, będzie projektowana przez zastępców stron, obdarzonych ich zaufaniem. Do Urzędów Ziemskich należeć będzie zatwierdzenie przedstawionego projektu, względnie wprowadzenie w nim pewnych zmian.
Komisje Szacunkowo-Rozjemcze obradować będą pod przewodnictwem wybranego przez siebie superarbitra i tylko w razie nie dojścia do porozumienia co do jego osoby przewodnictwo obejmie Komisarz Ziemski. W większości więc wypadków Komisje te obradować będą bez udziału urzędników fachowców, którzyby umieli odpowiednio pokierować ich pracami. Udział geometry rządowego, ograniczony przyznaniem mu tylko głosu doradczego. będzie dla Komisji Szacunkowo-Rozjemczej bardzo cenny, ale dopiero w drugiej części jej pracy. Zapoczątkowanie zaś samej pracy będzie leżało na odpowiedzialności samych członków Komisji.
W ten sposób Komisja Szacunkowo-Rozjemcza częstokroć zmuszona będzie sama prowadzić swoją trudną i odpowiedzialną pracę, nietylko dbając o wynalezienie najbardziej odpowiadającego istotnym warunkom równoważnika traconych przez włościan korzyści, lecz nadto prowadząc wszystkie swe czynności całkowicie formalnie, zgodnie z ustawą i obowiązujące mi przepisami. Wszelkie bowiem nieformalności mogą mieć ten skutek, że cała praca Komisji Szacunkowo-Rozjemczej może być przekreślona, jeśli nie przez Urzędy Ziemskie, to w toku instancji przez Sąd Najwyższy.
Ta okoliczność zmusza członków Komisji Szaunkowo-Rozjemczej do bardzo szczegółowego zapoznania się z przepisami obowiązującemi przy likwidacji serwitutów, jak również z formą, według której prace Komisji powinny być prowadzone. — Sama dobra wola tutąj nie wystarcza. Główny Urząd Ziemski opracował cały szereg wzorów, jakie przy likwidacji serwitutów mają być używane, sam jednak sposób ich zużytkowania wymaga pewnych wyjaśnień. — Tembardziej, że różnorodność warunków, jaka będzie miała miejsce przy układach, będzie zmuszała członków Komisji Szacunkowo-
Rozjemczej do każdorazowego przystosowywania podanych wzorów do danej konkretnej pracy.
Prace więc Komisji Szacunkowo-Rozjemczych są nietylko pierwszorzędnej wagi, ale są również bardzo trudne, jeśli mają istotnie przynieść korzyść sprawie likwidacji serwitutów. Do prac tych członkowie Komisji winni być w należyty sposób przygotowani, przyjmują bowiem na siebie bardzo dużą odpowiedzialność, gdyż od należytego przygotowania przez nich projektu jest uzależniony cały dalszy przebieg likwidacji serwitutów.
Dyskusja publiczna
Serwituty często były przyczyną zatargów między środowiskiem wiejskim a dworem. Pod koniec XIX wieku toczyła się publiczna dyskusja w sprawie zniesienia serwitutów i form rekompensaty dla chłopów. Redakcja „Zorzy” skierowała w 1897 roku zapytanie do czytelników, jak jest rozwiązywana sprawa serwitutów i jakie są wady i zalety tych zmian w odniesieniu do włościan. Swoje zdanie w powyższej sprawie wyraził mieszkaniec Leszczyny Piotr Żak.
Głos włościanina Piotra Żaka z Leszczyny spod Urzędowa w sprawie służebności na gruntach dworskich
„Zorza”, R. 1898, nr 3, t. 33, s. 35–36: W zeszłorocznej „Zorzy” zostaliśmy wezwani, abyśmy my, włościanie, sami powiedzieli, czy serwituty na gruntach dworskich są dla nas szkodliwe, czy też korzystne jest ich utrzymanie nadal. W ważnej tej sprawie śpieszę i ja ze swoim zdaniem. Wydanie sądu jest dla mnie tym łatwiejsze, że sam do roku 1891-go korzystałem z serwitutów, a dziś od lat siedmiu już ich nie posiadam. […] To też przyznać należy, że włościanom, którzy się ułożyli z właścicielami o służebności i dostali za nie wynagrodzenie, bez zaprzeczenia lepiej się powodzi. Na przykład dawniej gospodarz miał prawo co tydzień brać jedną furę drzewa opałowego z lasu dworskiego, ale nie wolno mu było rąbać z pnia, tylko brać leżaninę i zbiórkę. Ale tam właśnie nie było co zbierać bez siekiery, daleko też więcej stracił taki zbierający na czasie, niż skorzystał z owej zbiórki, gdy bowiem pojechał w czasie żniwa lub sianokosu do lasu, uzbierał furkę wartości 30 kop., to mu nieraz zboże na polu albo siano na łące deszcz zmoczył i miał z tego daleko więcej szkody, niż pożytku z przywiezionego drzewa. A przy tem dzień z furmanką w takim czasie, rachując za najem, wart jest najmniej rubla. A więc ze zbiórki takiej co za korzyść była dla włościan gospodarzy?
Naturalnie i druga strona, to jest właściciel, miewał dotkliwe straty, bo zamiast posłać służbę do pracy na pole lub na łąkę, zmuszony był stróżów powysyłać do lasu, gdyż włościanie nie chcą się zadowalniać lichą zbieraniną, jeno wolą rąbać grubsze drzewo. […] Sam wiem o tem doskonale, ponieważ i u nas tak się działo, dopóki nie ułożyliśmy się z dworem o zamianę: marnowali wtedy ludzie czas, zamiast w domu zrobić jakiś porządek gospodarczy lub gdzieś u drugiego zarobić; boć w złym wyrachowaniu nikt nie chciał darować tego dnia, w którym miał prawo wjazdu do lasu. A znów ci, którzy przekraczali swoje prawa do lasu, jeszcze więcej próżnowali, bo się włóczyli po sądach, tracili pieniądze, a gospodarstwa ich upadały. […] Czyby to nie lepiej było, gdyby każdy miał swój działek lasu, a zaoszczędził go na dalsze lata, bo korzystając jak dziś z dworskiego, to czy mu potrzebne lub nie to mu żal darować, woli on gromadnie z drugimi niszczyć, co może, co się da, byle swoje zabrać. Znam wiele takich wsi, co strasznie niszczyły lasy. Ano później wypadło tak, że za serwitut musieli gospodarze to wziąć, co sami wyrąbali.
„Zorza”, R. 1898, nr 4, t. 33, s. 53–55: […] Od lat dawnych prowadzę rachunki ścisłe w swojej gospodarce, przekonałem się z dziesięcioletniej praktyki, że obecnie po zamianie serwitutów mam więcej nawozu i daleko lepszego niż z pastwisk leśnych. A co najgłówniejsze, mam trzy razy więcej, aniżelim go miał dawniej, gdy krowy pasały się w lesie. […] W dodatku krowy dawniej często mi chorowały. […] I to też było niedobrem, że las był bardzo odległy ode wsi, bydło się więc męczyło dalekim pędzeniem, a pastusi gromadzili się w duże gromady, nie pilnowali inwentarza, więc się bodło itd. A zaś teraz po ułożeniu służebności wszyscy pasą na swojem i lepiej na tym wychodzą, bo rola obfitsze plony wydaje niż pierwej; nawozu inwentarz nie roznosi po lasach, bo zostaje on na własnym polu. […] Gospodarze wsi Leszczyna i Skorczyce, ba, nawet i w dalszej okolicy, o ile otrzymali wynagrodzenie za serwituty, mają obecnie lepsze porządki w zabudowaniach i na polu. […] Za serwitut otrzymałem lasu 3 morgi i 150 prętów. […] Że mam własny kawałek lasu, to się bardzo cieszę. Oszczędzam go też, jak tylko mogę i porządek w nim robię podług swojego pomysłu i praktyki. Wjeżdżam sobie do lasu swego w każdym czasie, i nikt mnie nie fantuje; drzewo w lesie przysposabiam w czasie wolnym od zajęć gospodarczych i wybieram na ten cel najgorsze sztuki, to jest krzywe, napróchniałe itd. A przytem, gdy mam czas wolny, to podkrzesuję młode chojniaki, przez co lepiej mi rosną i prostują się. […] Ci włościanie, którzy się ułożyli z dworami o zamianę służebności już przed laty 20 lub dawniej, źle na tym wszyscy wyszli, a to dlatego, że podówczas była obfitość lasów w okolicy, więc ci nabywcy nie szczędzili swego wcale, tylko marnowali gromadnie. Mówili: cóż nam da las? A po wykarczowaniu zboże będziemy siali. Jak rzekli, tak zrobili. Dzisiaj czasy się zmieniły, wartość lasu jest wysoka, corocznie całymi włókami lasy znikają od siekier. Ci więc włościanie, którzy swoje zmarnowali mają dziś biedę. Wprawdzie przybyło im zboża, ale drzewa nie ma i nie będzie za ich życia. […] W naszej wsi i okolicy było, i jest to najlepszym, cośmy otrzymali, to jest po kawałku lasu, bo więcej w bliskości lasów nie ma, a nam drzewa potrzeba na opał, na budynki, a także i na płoty.
„Zorza”, R. 1898, nr 5, t. 33, s. 71–72: Najgorszym byłoby wynagrodzenie za serwituty pieniężne, bo jak wiadomo nie wszyscy z włościan potrafiliby zrobić użytek z większej ilości pieniędzy. Jedni, a mianowicie skąpcy i sknerzy, pozakopywaliby pieniądze w ziemię, pochowaliby je w dachy, w pierzyny, w piece itd. z czego przecież nikt by użytku nie miał; drudzy, których też nie mało można by naliczyć, porozpijaliby się, a jeszcze insi podpatrywaliby, gdzie kto pieniądze chowa, aby mu je ukraść. A więc wszystko rozważywszy: i szkody moralne, i straty czasu oraz zdrowia, i uszczerbki w gospodarstwie, twierdzę, że dla dobra pojedynczych gospodarzy włościan i dla ogółu całego służebności powinny być zamienione.
Większość serwitutów przymusowo zlikwidowano w czasie uwłaszczenia (1864); później ich likwidacja następowała drogą dobrowolnych umów (zakończyły się ostatecznie w okresie międzywojennym). W Królestwie Polskim do 1912 roku zniesiono serwituty w większości gospodarstw – chłopi uzyskali za nie łącznie ok. 340 tys. ha ziemi. Ostatecznie na terenach byłego zaboru rosyjskiego serwituty znikły w okresie międzywojennym, głównie w latach 1926–1932. Likwidacja serwitutów na terenie byłego Królestwa Kongresowego została ostatecznie unormowana prawnie ustawą o likwidacji serwitutów opublikowaną pod numerem Dz.U. 20.42.249
Ustawa likwidująca serwituty
USTAWA
z dnia 7 maja 1920 r.
o likwidacji serwitutów na terenie b. Królestwa Kongresowego.
I.
Przepisy ogólne.
Art. 1. 1
Wszelkie serwituty, obciążające majątki ziemskie na obszarach województwa: wołyńskiego, poleskiego i nowogródzkiego, oraz powiatów: białowieskiego, białostockiego, bielskiego, grodzieńskiego, sokólskiego i wołkowyskiego województwa białostockiego i wpisane do aktów nadawczych, lub stwierdzone innemi dowodami prawnemi, udowadniającemi istnienie serwitutów, ulegają zniesieniu.
a) na zasadzie dobrowolnego układu stron trybem, przewidzianym przez obowiązujące prawa i przepisy, ze zmianami, wynikającemi z niniejszej ustawy, lub
b) z urzędu w drodze przymusu.
W razie zaginięcia lub zniszczenia aktów nadawczych i innych dowodów pisemnych istnienie i rozmiar serwitutów mogą być ustalone za pomocą badania świadków i rzeczoznawców.
Art. 2.
Serwituty czerpania wody, wodopoju, kopania piasku, gliny, wapna i innych materjałów oraz przegonu i przejazdu ulegają przymusowej likwidacji z urzędu tylko w tym wypadku, jeżeli miejscowe warunki pozwalają na to bez wielkich nakładów.
Art. 3.
Uchwalmy, żądające likwidacji służebności, zapadają w każdej wsi na zebraniach, w których mają prawo uczestniczyć posiadacze osad, korzystających z praw do serwitutów. Za posiadacza osady, w myśl niniejszej ustawy, uważany będzie nietylko jej właściciel, lecz wogóle każda osoba, która bezspornie posiada osadę przynajmniej w ciągu jednego roku.
Art. 4. 2
W zebraniach biorą udział:
1) właściciel lub posiadacz osady,
2) od współwłaścicieli osady-jeden z grona, obierany przez pozostałych, a jeśli zgoda w tej mierze nie nastąpi, to najstarszy z nich wiekiem,
3) od osób zaginionych – opiekunowie, wyznaczeni przez właściwy sąd,
4) od małoletnich, niepełnoletnich i obłąkanych – ich opiekunowie, względnie kuratorowie, wyznaczeni trybem, przez prawo miejscowe przewidzianym,
5) od nieobecnych – ich pełnomocnicy, lub w braku takowych osoby, istotnie zarządzające gospodarstwem nieobecnych, względnie osoby, wyznaczone ad hoc przez właściwy sąd.
Art. 5.
Zebrania zwołuje sołtys; są one ważne, jeśli bierze w nich udział przynajmniej połowa osób, mających prawo uczestniczenia w zebraniach. Uchwały zapadają zwykłą większością głosów osób, uczestniczących w zebraniach.
Art. 6.
Na zebraniach przewodniczy sołtys, który nie bierze udziału w głosowaniu, jeśli nie należy do kategorji osób, wyszczególnionych w art. 3.
Art. 7.
Uchwały, żądające likwidacji serwitutów, poświadcza komisarz ziemski, stwierdzając, że zostały powzięte z zachowaniem przepisów prawnych i że osoby, które podpisały te uchwały, miały prawo brać udział w ich sporządzeniu.
Art. 8. 3
Wierzyciele hipoteczni oraz osoby, na których rzecz figurują w dziale III wykazu hipotecznego ograniczenia prawa własności dóbr, regulujących serwituty, jeżeli miejsce ich pobytu jest wiadome, mogą brać udział w likwidacji, o ile tego zażądają, po otrzymaniu zawiadomienia od urzędu ziemskiego o rozpoczęciu postępowania likwidacyjnego. Zawiadomienia powyższe mogą być doręczane tym osobom w drodze ogłoszenia w prasie urzędowej.
Art. 9.
Skargi osób, których prawa naruszone zostały przez uchwały o likwidacji serwitutów, winny być wniesione do Komisji Ziemskiej Okręgowej na ręce komisarza ziemskiego w ciągu dni 14 od daty zaświadczenia uchwały. Komisja Ziemska Okręgowa rozstrzyga sprawę ostatecznie.
Art. 10. 4
Wynagrodzenie za zniesienie Serwitutów winno nastąpić w ziemi, a w lesie lub w gotówce tylko wtedy, gdy obie strony się na to zgodzą. Przy przymusowej likwidacji serwitutów wynagrodzenie w gotówce może mieć miejsce tylko w wypadkach wyjątkowych, a mianowicie:
a) gdy ziemie, obarczone serwitutami, zostały już rozparcelowane na drobne działki,
b) gdy za zniesienie serwitutów mogą być oddane tylko przestrzenie leśne, mające znaczenie ochronne, lub gdy grunt pod lasem nie nadaje się do użytkowania rolnego.
Art. 11.
Wynagrodzenie za serwituty indywidualne będzie wydzielone posiadaczom poszczególnych osad, a za serwituty, należące do całej wsi lub pewnej grupy osad, na własność wspólną z zastrzeżeniem, że zwykła większość może uchwalić przeprowadzenie podziału między poszczególnych posiadaczy.
Art. 12.
Jeżeli wynagrodzenie gruntowe za ulegające zniesieniu serwituty wydzielone zostaje z majątku, nieobciążonego niemi, na którym ciążą również serwituty, to likwidacja ich winna być dokonana jednoczesne.
Art. 13.
Wszelkie serwituty, obciążające majątek ziemski, powinny być likwidowane całkowicie, t. j. likwidacja winna dotyczyć wszystkich kategorji serwitutów, jak również i wszystkich osad, które z nich korzystają, jednakie z uwzględnieniem wskazań art. 2.
Art. 14. 5
Jeśli dobra ziemskie są obciążone serwitutami, należącemi do kilku wsi, to likwidacja takich serwitutów odbywać się będzie w kolejności wsi, ustanowionej przez urzędy ziemskie, z zachowaniem wskazań art. 13.
Art. 15. 6
Wydzielenie tytułem wynagrodzenia za serwituty przestrzeni leśnej lub ziemi z pod lasu może nastąpić za zezwoleniem urzędów ochrony lasów, które winny wydać decyzję w ciągu miesiąca od daty zawiadomienia o tem właściwego urzędu ochrony lasów. Niewydanie w tym terminie powyższej decyzji uznaje się za milczące zezwolenie.
II.
Likwidacja na zasadzie dobrowolnego układu.
Art. 16. 7
Dobrowolne układy o zniesieniu serwitutów indywidualnych pewnej grupy osad lub całej wsi winny być zawierane na podstawie uchwały, sporządzonej w myśl artykułów 5-6 niniejszej ustawy.
Umowę dobrowolną zawiera właściciel majątku, lub jego pełnomocnik z pełnomocnikami posiadaczy dziedzin uprawnionych, powołanymi przez powyższą uchwałę.
W wypadkach, gdy majątek, obciążony serwitutami, należy do kilku współwłaścicieli, uprawnionym do zawarcia układu o zniesienie serwitutów jest jeden z ich grona, obierany przez pozostałych, a jeśli ugoda w tej mierze nie nastąpi, to najstarszy z nich wiekiem.
Art. 17. 8
Do operatu o likwidacji serwitutów w drodze dobrowolnego układu powinny wejść następujące dokumenty:
a) odpisy uchwał zebrań posiadaczy osad, korzystających z praw do serwitutów;
b) układ pojednawczy, zawarty między stronami i poświadczony przez komisarza ziemskiego;
c) plan i rejestr pomiarowy, lub protokuł opisu granic gruntów, oddanych za służebności;
d) w wypadkach, przewidzianych w art. 9, wykaz wierzycieli hipotecznych i użytkowników, plenipotencje pełnomocników i t. p;
e) w wypadkach wydzielenia przestrzeni leśnych lub poleśnych tytułem wynagrodzenia za serwituty-zezwolenie odpowiednich urzędów ochrony lasów.
Art. 18. 9
Komisarz ziemski przedstawia operat (art. 17) Komisji Ziemskiej Okręgowej, która, po rozpatrzeniu sprawy oraz sprawdzeniu planu i dowodów pomiarowych, zatwierdza dobrowolny układ o zniesieniu serwitutów, albo zwraca operat komisarzowi ziemskiemu do odpowiednich poprawek i uzupełnień.
III.
Likwidacja przymusowa.
Art. 19. 10
Likwidacja przymusowa serwitutów następuje:
a) we wszelkich wypadkach urządzenia rolnego na terenie dziedzin, obciążonych lub korzystających z serwitutów, jako to: przy komasacji gruntów, parcelacji, kolonizacji, likwidowaniu serwitutów jednej ze wsi i t. p. (art. 2 niniejszej ustawy);
b) przy meljoracjach rolnych, zmieniających istniejący stan użytków serwitutowych;
c) na żądanie jednej ze stron interesowanych;
d) w wypadkach, wypływających z ustaw w przedmiocie wykonywania reformy rolnej oraz przy nadawaniu ziemi żołnierzom wojska polskiego na mocy ustawy z dnia 17 grudnia 1920 roku, i
e) co do wszystkich pozostałych serwitutów, które w przeciągu 10 lat od dnia ogłoszenia ustawy niniejszej nie zostały zlikwidowane, z uwzględnieniem wszakże wskazań art. 2.
Art. 20.
Żądanie przez włościan przymusowej likwidacji serwitutów indywidualnych oraz należących do pewnej grupy, lub całej wsi, winno być wyrażone w uchwale, sporządzonej w myśl art. 3-6.
Art. 21.
Wywołanie przymusowej likwidacji serwitutów przez współwłaścicieli dziedzin, obciążonych serwitutami, może być dokonane na żądanie chociażby jednego z nich.
Art. 22.
Grunty wydzielane, jako wynagrodzenie za serwitut przy likwidacji przymusowej, mają być wolne od wszelkich obciążeń, stosownie do przepisów, obowiązujących przy likwidacji serwitutów na zasadzie dobrowolnej umowy.
Art. 23. 11
W wypadkach, przewidzianych w art. 19, Komisja Ziemska Okręgowa po przeprowadzeniu potrzebnych dochodzeń decyduje o zarządzeniu likwidacji serwitutów z urzędu, wyznaczając jednocześnie stronom termin do uprzedniego przeprowadzenia likwidacji serwitutów w drodze dobrowolnej umowy. Termin ten nie może być dłuższy od dni 60, licząc od daty doręczenia stronom zawiadomienia.
Art. 24.
Po otrzymaniu decyzji Komisji Ziemskiej Okręgowej i nie-dojściu do skutku umowy dobrowolnej w terminie, oznaczonym przez Komisję (art. 23), komisarz ziemski przystępuje do przeprowadzenia likwidacji serwitutów z urzędu, zwołując Komisję Szacunkowo-Rozjemczą z osób, wybranych przez strony, i przewodniczy jej na pierwszem posiedzeniu, przeznaczonem dla uskutecznienia wyboru przewodniczącego z osób postronnych, przyczem sam w głosowaniu udziału nie bierze.
Art. 25.
Skład Komisji Szacunkowo-Rozjemczej stanowią następujące osoby:
A) z prawem głosu decydującego osób 5:
a) po 2 przedstawicieli każdej ze stron interesowanych, przez nie delegowanych (strony wyznaczą równocześnie po 2 zastępców);
b) przewodniczący, wybrany przez osoby, wymienione w punkcie a).
B) z prawem głosu doradczego:
a) geometra rządowy;
b) instruktor rolniczy, lub inny fachowy rolnik, z interesem stron nie związany, np. kierownik szkoły rolniczej, pola doświadczalnego i t. p., a przy likwidacji serwitutów leśnych-i technik leśny.
Art. 26.
O ile strony nie wskażą w ciągu dni 14 swych przedstawicieli i ich zastępców, komisarz sam wyznacza wszystkich członków Komisji (w myśl art. 25). W tym wypadku, tudzież w razie niewybrania przewodniczącego (art. 24), przewodniczy w Komisji komisarz lub zastępca komisarza.
Art. 27.
Członkowie Komisji Szacunkowo-Rozjemczej, wezwani na posiedzenie, winni stawić się w oznaczonym terminie i miejscu. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo pociąga za sobą wymierzenie przez komisarza ziemskiego kary pieniężnej do 500 marek.
Wynagrodzenie członków Komisji Szacunkowo-Rozjemczej określą przepisy, wydane przez Prezesa Głównego Urzędu Ziemskiego.
Art. 28. 12
Po ukonstytuowaniu się komisja szacunkowo-rozjemcza przystępuje do opracowania projektu likwidacji przymusowej serwitutów zgodnie z niniejszą ustawą na podstawie ich szacunku, oraz do dokładnego zapoznania się z wnioskami i życzeniami stron, starając się osiągnąć polubowne załatwienie sprawy.
Art. 29.
W projekcie powinny być wskazane:
a) postać i rozciągłość serwitutów, ulegających przymusowej likwidacji;
b) oszacowanie tych serwitutów, zgodnie z przepisami ustawy niniejszej, i wskazanie zasad szacowania;
c) rodzaj i wielkość gruntu, wydzielonego tytułem wynagrodzenia za służebności, z dołączeniem odręcznego planu;
d) szczegółowe umotywowanie konieczności wynagrodzenia pieniężnego za serwituty w wypadku, przewidzianym w art. 10 niniejszej ustawy.
Art. 30. 13
Przy określeniu wynagrodzenia za poszczególne serwituty komisje szacunkowo-rozjemcze przyjmą następujące normy:
a) Przy likwidacji serwitutu pastwiskowego w lasach – jako równoważnik, -wydziela się na korzyść włościan, którym serwitut ten przysługuje, 3/8 część gruntów z pod lasu, obciążonych tym serwitutem, o ile obszar tej trzeciej części nie jest większy od 1/4 obszarów użytkowych ziem ukazowych (nadziałowych), należących do tych włościan. Jeżeli zaś obszar tej trzeciej części przestrzeni leśnej jest większy od czwartej części powyższych ziem ukazowych, wydziela się włościanom z przestrzeni leśnej, obciążonej serwitutami, obszar równy 1/4 ich użytkowych ziem ukazowych (nadziałowych). Drzewostan, znajdujący się na przechodzącej do włościan za zniesienie serwitutów przestrzeni leśnej, może być przez poprzedniego właściciela zabrany w ciągu lat trzech od dnia uprawomocnienia się orzeczenia o zniesieniu serwitutów.
b) Przy likwidacji serwitutu pastwiskowego, przysługującego włościanom na cudzych polach i łąkach-wydziela się włościanom, jako równoważnik, z tych pól i łąk, obszar 15% ogólnej ich przestrzeni. Obszar ten może uledz zmniejszeniu w zależności od wartości tego serwitutu, oraz od obszaru należących do włościan użytkowych ziem ukazowych (nadziałowych). Wydzielona włościanom za ten serwitut część cudzych pól i łąk niema być większą od 1/4 należących do włościan użytkowych ziemi ukazowych (nadziałowych).
c) Przy likwidacji wzajemnego serwitutu pastwiskowego tak włościan, jak dworu na ugorach (t. zw. tłoki) – wydziela się włościanom obszar gruntu równy 1/4 nadwyżki przestrzeni gruntów dworskich, obciążonych tym serwitutem, nad przestrzenią takichże gruntów włościańskich. W razie nadwyżki gruntów włościańskich nad dworskiemi, lub równej przestrzeni tych gruntów, serwitut ten znosi się bez żadnych odszkodowali dla którejkolwiek ze stron.
d) Przy likwidacji wszelkich innych serwitutów wynagrodzenie na korzyść użytkowników tych serwitutów określa się na zasadzie norm, stosowanych w umowach dobrowolnych, dokonanych poprzednio w najbliższej okolicy, a w braku takich umów – na zasadzie orzeczeń rzeczoznawców.
Okres pięcioletni liczyć należy według lat kalendarzowych, poczynając wstecz od 31 grudnia roku, poprzedzającego datę decyzji okręgowej komisji ziemskiej, nakazującej przymusowe postępowanie (art. 23).
Art. 31. 14
Czynności nadzorcze przy likwidacji serwitututów wykonywane są przez urzędy ziemskie bezpłatnie.
Natomiast koszty, związane ze sporządzeniem planów i przeprowadzeniem likwidacji serwitutów na gruncie, ponoszą:
a) przy likwidacji dobrowolnej – strona, którą ten warunek obowiązuje w umowie,
b) przy likwidacji przymusowej-obydwie strony po połowie. Wysokość tych kosztów oraz ich podział pomiędzy uczestnikami likwidacji określa okręgowa komisja ziemska.
Art. 32. 15
Pastwiska, nazwane w aktach nadawczych wspólnemi z dworem, oraz wygony dworskie, na których włościanie mają serwituty pastwiskowe, dzielą się w razie regulacji przymusowej pomiędzy strony proporcjonalnie do ilości bydła właścicieli dziedziny obciążonej i posiadaczy serwitutów, oznaczonej w tabelach. Jeżeli jednak taka ilość nie była dokładnie określona, to za podstawę do podziału należy przyjąć przeciętną roczną ilość sztuk bydła, jaką strony wyganiały na pastwisko w okresie 5 lat przed wybuchem wojny w 1914 roku; w tym wypadku za jedną sztukę bydła włościańskiego, lub za odpowiednią ilość małych sztuk, nie mogą otrzymać posiadacze serwitutu więcej niż 3 morgi pastwiska.
Art. 33.
O każdej czynności Komisja Szacunkowo-Rozjemcza spoza protokuł, podpisany przez obecnych członków i strony.
Gdy strona odmawia podpisania protokołu, należy to zaznaczyć z podaniem przyczyny odmowy.
Art. 34.
Po wypracowaniu projektu przymusowej likwidacji serwitutów Komisja Szacunkowo-Rozjemcza przekazuje wszystkie akta komisarzowi ziemskiemu i sama rozwiązuje się.
Art. 35.
Po otrzymaniu całego materjału dowodowego komisarz ziemski, o ile sam nie przewodniczył w Komisji, w obecności stron interesowanych sprawdza projekt na miejscu, proponuje w miarę, potrzeby odpowiednie zmiany i uzupełnienia, poleca geometrze sporządzenie pierworysu, rejestru pomiarowego i szacunkowego gruntów, wydzielanych za serwituty, spisuje odpowiedni protokuł likwidacyjny i przekazuje akta sprawy Komisji Ziemskiej Okręgowej, o czem zawiadamia strony.
Art. 36.
Do operatu o przymusowej likwidacji powinny wejść następujące dokumenty:
a) akta sprawy, wskazane w art. 23;
b) protokuł utworzenia Komisji Szacunkowo-Rozjemczej;
c) protokuły z czynności tej Komisji;
d) projekt przymusowej likwidacji serwitutów wraz z aneksami, wskazanemi w art. 29, i
e) dokumenty, wymienione w art. 34 i 35.
Art. 37.
Projekt przymusowej likwidacji serwitutów, o ile zostanie przyjęty przez właściciela majątku, obciążonego serwitutami, i zwyczajną większość posiadaczy służebności, po zatwierdzeniu go przez Komisję Ziemską Okręgową trybem, wskazanym w art. 18, ulega wykonaniu na gruncie, stosownie do obowiązujących przepisów o likwidacji serwitutów na zasadzie dobrowolnego układu.
Art. 38.
Projekt likwidacji przymusowej, nie przyjęty przez obie lub jedną ze stron interesowanych, z całym operatem i umotywowanym sprzeciwem strony lub stron, złożonym komisarzowi ziemskiemu najdalej w ciągu dni 14 od daty zakomunikowania stronom projektu układu, winien być skierowany do Komisji Ziemskiej Okręgowej, która przedstawiony projekt zatwierdza, albo zwraca komisarzowi ziemskiemu w celu poczynienia poprawek i uzupełnień, lub też odrzuca, powierzając innemu komisarzowi przeprowadzenie przymusowej likwidacji z zastosowaniem art. 23 – 36.
Art. 39. 16
Decyzje, powzięte przez okręgową komisję; ziemską, ulegają zaskarżeniom do głównej komisji ziemskiej na zasadach, wskazanych w art. 20 ustawy z dnia 6 lipca 1920 r. o organizacji urzędów ziemskich (Dz. U. R. P. № 70, poz. 461).
Art. 40.
Zatwierdzony przez Komisję Ziemską Okręgową projekt o przymusowem zniesieniu serwitutów, po uprawomocnieniu się jej decyzji, zwrócony będzie komisarzowi ziemskiemu do wykonania na gruncie.
Art. 41.
Decyzje Głównej Komisji Ziemskiej są ostateczne i ulegają zaskarżeniu do Sądu Najwyższego jedynie w wypadkach, przewidzianych w Ust. Post. Cyw. dla zaskarżenia ostatecznych wyroków sądów cywilnych (art. 792 i nast. U. P. C).
Terminy i sposoby postępowania w przedmiocie skarg kasacyjnych stosować się będą do odpowiednich przepisów Ust. Post. Cyw. i organizacji Sądu Najwyższego.
Art. 42.
Wykonanie niniejszej ustawy powierza się Prezesowi Głównego Urzędu Ziemskiego.
1 Art. 1 zmieniony przez art. 2 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
2 Art. 4 zmieniony przez art. 3 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
3 Art. 8:- zmieniony przez art. 4 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
– zmieniony przez art. 1 ustawy z dnia 7 kwietnia 1922 r. (Dz.U.22.30.239) zmieniającej nin. ustawę z dniem 28 kwietnia 1922 r.
4 Art. 10 zmieniony przez art. 5 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
5 Art. 14 zmieniony przez art. 2 ustawy z dnia 7 kwietnia 1922 r. (Dz.U.22.30.239) zmieniającej nin. ustawę z dniem 28 kwietnia 1922 r.
6 Art. 15 zmieniony przez art. 3 ustawy z dnia 7 kwietnia 1922 r. (Dz.U.22.30.239) zmieniającej nin. ustawę z dniem 28 kwietnia 1922 r.
7 Art. 16 zmieniony przez art. 4 ustawy z dnia 7 kwietnia 1922 r. (Dz.U.22.30.239) zmieniającej nin. ustawę z dniem 28 kwietnia 1922 r.
8 Art. 17 zmieniony przez art. 8 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
9 Art. 18 zmieniony przez art. 9 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
10 Art. 19:
– zmieniony przez art. 10 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
– zmieniony przez art. 6 ustawy z dnia 7 kwietnia 1922 r. (Dz.U.22.30.239) zmieniającej nin. ustawę z dniem 28 kwietnia 1922 r.
11 Art. 23 zmieniony przez art. 11 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
12 Art. 28 zmieniony przez art. 12 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
13 Art. 30:
– zmieniony przez art. 13 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
– zmieniony przez art. 8 ustawy z dnia 7 kwietnia 1922 r. (Dz.U.22.30.239) zmieniającej nin. ustawę z dniem 28 kwietnia 1922 r.
14 Art. 31:
– zmieniony przez art. 14 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
– zmieniony przez art. 9 ustawy z dnia 7 kwietnia 1922 r. (Dz.U.22.30.239) zmieniającej nin. ustawę z dniem 28 kwietnia 1922 r.
15 Art. 32 zmieniony przez art. 15 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
16 Art. 39 zmieniony przez art. 17 ustawy z dnia 10 stycznia 1922 r. (Dz.U.22.10.65) zmieniającej nin. ustawę z dniem 17 lutego 1922 r.
Zobacz więcej na temat serwitutów:
Serwituty – wolności (ogólnie o serwitutach)
Serwituty – szczegółowe zasady likwidacji serwitutów w Królestwie Polskim w oparciu o ustawę
Serwituty – likwidacja serwitutów na ziemiach wschodnich
Serwituty – likwidacja w zaborze pruskim
