Serwituty – likwidacja serwitutów na ziemiach wschodnich

1151
serwituty

Likwidacja serwitutów na ziemiach wschodnich.

Ustawa z dnia 7-go 1920 r. maja o likwidacji serwitutów dotyczy tylko ziem b. Królestwa Kongresowego. Wobec tego na terenach powiatów: Białostockiego, Bielskiego i Sokólskiego, jak również w województwach: Wołyńskiem, Poleskiem i Nowogródzkiem nie mogła być stosowana, nie tylko bowiem na ziemiach tych istniały inne rodzaje serwitutów niż w b. Królestwie Kongresowem, ale i ich charakter prawny był inny.

Uwłaszczenie chłopów w Galicji przypada na rok 1848. Na ziemiach wschodnich włościanie przy uwłaszczeniu nie otrzymywali tabel likwidacyjnych, które według ustawy mają być uwzględniane przy likwidacji serwitutów, a natomiast serwituty te były wpisane do aktów nadawczych („dannych”). Istnieje tam również pewna liczba serwitutów nie zapisanych w aktach nadawczych, a opartych jedynie na zwyczaju.

Ponadto serwituty na ziemiach wschodnich nie są indywidualne, jak w b. Kongresówce, lecz niemal wyłącznie gromadzkie, a zatem o wiele prostsze, gdyż, dotycząc przeważnie tylko pastwisk zarówno w lasach, jak i na gruntach użytkowych, nie wymagają tak drobiazgowego oszacowywania, jakie podaje ustawa z dnia 7-go maja. Wobec tego regulacja ich może być dokonana w sposób bardziej szematyczny, dostosowany do norm, dostatecznie już ustalonych w praktyce przedwojennej.
Sprawa regulacji serwitutów na ziemiach wschodnich stała się nagłą z powodu rozwoju czynności parcelacyjnych na tych terenach. Bez poprzedniego bowiem zlikwidowania serwitutów cała akcja parcelacyjna byłaby zahamowana. Z tego względu Komisarz Naczelny Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego w rozporządzeniu, dotyczącem dokonywania parcelacji prywatnej własności ziemskiej (Dz. Urz. Nr. 10, poz. 135) ustala pewne normy regulacji serwitutów, która winna poprzedzić dokonywaną parcelację. W myśl tego rozporządzenia do likwidacji serwitutów powoływane zostały przez Powiatowe Komisje Urządzeń Rolnych w każdym poszczególnym wypadku — Komisje Szacunkowo-Rozjemcze, składające się z 5-ciu członków, a mianowicie: z 2-ch przedstawicieli mniejszej własności rolnej (do 30 dzies.) z okolicy najbliższej do danych dóbr, z 2-ch przedstawicieli większej własności rolnej i z przewodniczącego, wybranego przez tych przedstawicieli. Gdyby nie było zgody, co do wyboru tego przewodniczącego, miał on być mianowany przez Powiatową Komisję Urządzeń Rolnych z pośród osób obeznanych ze sprawami rolnemi, jednakże nie posiadających własności ziemskiej w danym okręgu.

Postępowanie likwidacyjne

Komisja Szacunkowo-Rozjemcza miała za zadanie wygotować projekt regulacji na zasadzie norm, ustalonych przez umowy dobrowolne, dokonywane poprzednio w najbliższej okolicy. W ten sposób zamiast skomplikowanego niekiedy szacunku miały się stać podstawą do nowego odszkodowania dawne układy. Rozporządzenie zastrzega tylko jedno, że dla wyrębu drzew, rosnących na części pastwisk leśnych, przeznaczonych dla użytkowników pastwiska wzamian za skasowanie ich służebności powinien być wyznaczony termin nie dłuższy, niż 3-lctni. To zarządzenie ma na myśli przyśpieszenie osadzenia włościan na przeznaczonych dla nich gruntach. Opracowany na powyższych zasadach projekt likwidacji serwitutów Komisja Szacunkowo-Rozjemcza przestawiać miała Powiatowej Komisji Urządzeń Rolnych, która wzywała strony zainteresowane i po ich wysłuchaniu przedstawiony sobie projekt zatwierdzała, odrzucała, lub wprowadzała w nim pewne zmiany. Od orzeczeń Powiatowej Komisji Urządzeń Rolnych przysługiwało stronom odwołanie do Komisji Okręgowej.
Rozporządzenie to, jak również cała organizacja władz ziemskich na terenie Zarządu Cywilnego Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego, nie weszło w życie z powodu wypadków politycznych i następnego wcielenia tych ziem do Rzeczypospolitej Polskiej. Będąc zupełnie pozbawione praktycznego znaczenia, może mieć jedynie tylko znaczenie materjału przy opracowywaniu ustaw w tej mierze.
W północnej części ziem wschodnich żadne rozporządzenia w sprawie likwidacji serwitutów nie były wydane i układy w dalszym ciągu były w zawieszeniu.

Wydanie ustaw z dnia 17-go grudnia 1920 r. o zajęciu ziemi przez państwo i nadaniu ziemi żołnierzom uczyniło sprawę likwidacji serwitutów palącą. Niepodobieństwem bowiem jest prowadzić osadnictwo wojskowe bez uprzedniego zlikwidowania serwitutów. Z drugiej zaś strony rozciągnięcie ustawy z dnia 7-go maja było niemożliwe ze względu ,na różnice, o których powyżej wspominałem, jak również na tendencje jeszcze większego uproszczenia w sprawie likwidacji serwitutów. Wobec powyższego Główny Urząd Ziemski opracował projekt ustawy w przedmiocie likwidacji serwitutów w województwach: Wołyńskicm, PolesWem i Nowogródzkiem oraz w powiatach: Białowieskim, Białostockim, Bielskim, Grodzieńskim, Sokólskim i Wołkowyskim województwa Białostockiego, który jest obecnie rozpatrywany przez nasze władze ustawodawcze.
Nie przesądzając jego ostatecznej redakcji, chciałbym jednak w zarysach najbardziej ogólnych podać te zmiany, jakie wprowadza do ustawy z dnia 7-go maja, aczkolwiek bowiem zasadnicze podstawy są zachowane, to jednak projektowane zmiany są niekiedy bardzo istotne.

Projekt ustala zasadę, ie na wyżej wymienione tereny rozciąga się moc obowiązującą ustawy z dnia 7-go maja z następującemi zmianami:
Zamiast likwidowania serwitutów, wpisanych do tabeli likwidacyjnej, na tych terenach mają podlegać likwidacji serwituty, wpisane do aktów nadawczych („dannych”, „danne”) oraz wszelkie inne, stwierdzone jakiemi bądź dowodami prawnemi. Licząc się z falą wojenną, jaka przeszła przez te ziemie, projekt ustala, te w razie zaginięcia lub zniszczenia aktów nadawczych, lub innych dowodów pisemnych, istnienie i rozmiar serwitutów mogą być ustalone za pomocą badania świadków i rzeczoznawców.
To postawienie sprawy całkowicie zabezpiecza interesy drobnych rolników, których prawa do serwitutów w żadnym wypadku nie mogą uledz prze kreśleniu bez należnego za nie odszkodowania. Konieczność podobnej inowacji, jak oparcie się na badaniu świadków, jest zupełnie zrozumiała ze względu na wielokrotnie zdarzający się brak jakichkolwiek dowodów pisemnych.
Utrzymując znaczenie zebrań posiadaczy gospodarstw, korzystających z praw do serwitutów, projekt wnosi pewne zmiany w ich składzie, mianowicie: w zebraniach tych biorą udział: 
1) właściciel, lub posiadacz osady, 
2) od współwłaścicieli — jeden z ich grona, obierany przez pozostałych, a jeśli zgoda w tej mierze nie nastąpi, to najstarszy z nich wiekiem, 
3) od osób zaginionych — opiekunowie wyznaczeni przez Sąd Gminny, 
4) od małoletnich, niepełnoletnich i obłąkanych — ich opiekunowie względnie kuratorowie, wyznaczeni trybem przez prawo miejscowe przewidzianym, 
5) od nieobecnych — ich pełnomocnicy, lub w braku takowych osoby istotnie zarządzające gospodarstwem nieobecnych, lub wreszcie osoby, wyznaczone na ten cel przez Urząd Gminny. To ostatnie zarządzenie projektu wywołane jest często zdarząjącem się wyludnieniem wsi, w których jednak przy likwidacji serwitutów prawa nieobecnych właścicieli muszą być w jakikolwiek sposób zabezpieczone, w braku więc zastępców właścicieli, wyznaczonych trybem przez prawo przewidzianym, należało wprowadzić zastępstwa w trybie bardziej uproszczonym. To odstępstwo od ogólnych norm prawnych ma swoje uzasadnienie jedynie w dążeniu do jak-najszybszego zlikwidowania serwitutów, do usunięcia ich za wszelką cenę wobec konieczności posiadania rozporządzanego zapasu ziemi na parcelację.

Takiem samem odstępstwem jest następna zmiana wprowadzona w projekcie, a mianowicie: zabezpieczenie praw osób trzecich, które projekt traktuje znacznie swobodniej, niż ustawa z dnia 7-go maja. Projektowana bowiem zmiana brzmi w sposób następujący: „wierzyciele hipoteczni oraz osoby, na rzecz których figurują w dziale III Wykazu hipotecznego ograniczenia prawa własności dóbr regulujących serwituty, a również właściciele aktów zastawu tych dóbr („zakładnych”, „zakładne”) jeżeli przebywąją w obrębie państwa polskiego i miejsce ich pobytu jest wiadome, mogą brać udział w sprawie likwidacji łącznie ze stronami, o ile tego zażądają po otrzymaniu zawiadomienia od Urzędu Ziemskiego o rozpoczęciu postępowania likwidacyjnego”. Ta zmiana, jak widzimy, jest całkowicie wynikiem nienormalnych warunków, w jakich się znalazły nasze tereny wschodnie.

Omawiany projekt zmienia również w pewnej mierze sposób wynagrodzenia za serwituty w tym sensie, że wynagrodzenie za serwituty winno nastąpić w ziemi, a w gotówce tylko wtedy, gdy obie strony się na to zgodzą. Przy przymusowej likwidacji serwitutów wynagrodzenie w gotówce może mieć miejsce tylko w wypadkach wyjątkowych, a mianowicie wówczas, gdy ziemie obarczone serwitutami Już zostały rozparcelowane na drobne działki, niema więc potrzebnych obszarów gruntowych na wynagrodzenie za zniesienie serwitutów; mogą być oddane tylko przestrzenie leśne, mające znaczenie ochronne, na których wyrąb drzewa nie byłby dopuszczony. Skreślenie możności wynagrodzenia za serwituty w lasach, pochodzi prawdopodobnie stąd, że Jak pisałem, serwituty na tych terenach są wyłącznie pastwiskowe, w ustawie zaś z dnia 7-go maja wprowadzenie tego wynagrodzenia było motywowane faktem istnienia serwitutów leśnych.
Traktując, jako jedną z najważniejszych przyczyn podobnie uproszczonego sposobu likwidowania serwitutów istnienie ustawy o nadaniu ziemi żołnierzom, projekt do wypadków, przewidzianych w ustawie z dnia 7-go maja, a przewidujących możność zastosowania przymusowej likwidacji z urzędu, dodaje jeszcze jeden punkt, mianowicie, że przymusowa likwidacja serwitutów z urzędu może nastąpić i przy nadawaniu ziemi żołnierzom wojska polskiego na mocy ustawy z dnia 17-go grudnia 1920 roku.
Najbardziej jednak charakterystyczną rzeczą jest całkowite usunięcie określenia wartości serwitutów i szacunku gruntów wzamian oddawanych, wobec czego prace Komisji Szacunkowo-Rozjemczych, które projekt utrzymuje na zasadach ogólnych, uległyby na terenach wschodnich całkowitej zmianie. Zamiast szacunku projekt wprowadza podział obciążonego serwitutami obszaru proporcjonalnie do korzyści, osiąganych z korzystania z niego i w zależności od obszaru, jaki drobni rolnicy posiadają. Odnośny artykuł projektu rozróżnia następujące rodzaje serwitutów:
a) serwitut pastwiskowy w lasach,
b) serwitut pastwiskowy na cudzych polach i łąkach,
c) wzajemny serwitut pastwiskowy („tłoka”) i
d) wszelkie inne rodzaje serwitutów, i podaje różne sposoby ich likwidowania.

Przy likwidacji serwitutu pastwiskowego w lasach, jako równoważnik za utracone przez włościan korzyści, wydziela się im 1/3 część przestrzeni leśnej, obciążonej tym serwitutem, przyczem drzewostan, znajdujący się na przechodzącej do włościan za zniesienie serwitutów przestrzeni leśnej, może być przez właściciela zabrany w ciągu lat 3-ch od dnia uprawomocnienia się orzeczenia o zniesieniu serwitutów. Wydzielając włościanom 1/3 część przestrzeni leśnej Komisja Szacunkowo-Rozjemcze winna zwrócić uwagę, czy obszar ten nie jest większy od 1/4 części obszarów użytkowych ziem ukazowych („nadziałowych”). należących do włościan. likwidujących swe serwituty. Jeżeli obszar tej 1/3 części przestrzeni leśnej jest większy od 1/4 powyższych ziem ukazowych, wydziela się włościanom z przestrzeni leśnej, obciążonej serwitutem obszar równy 1/4 części ich użytkowych ziem ukazowych.
Z powyższego wynika, że przy regulowaniu serwitutów pastwiskowych leśnych włościanie nie mogą otrzymać w żadnym wypadku więcej niż 1/4 część tych gruntów użytkowych, jakie obecnie posiadają, ani też mniej, niż 1/3 obszaru, na którym wykonują swojo prawa serwitutowe. W tych granicach ma się dokonywać likwidacja serwitutów pastwiskowych w lasach, bez tego szczegółowego szacunku i określenia w każdym wypadku należnego wynagrodzenia, jak to wymaga ustawa z dnia 7-go maja.
Przy likwidacji serwitutu pastwiskowego, przysługującego włościanom na cudzych polach i łąkach wydziela się im jako równoważnik tych pól i łąk obszar do 15% ogólnej ich przestrzeni w zależności od wartości tego serwitutu, oraz’od obszarów, należących do włościan użytkowych ziem ukazowych; mianowicie wydzielona włościanom za ten serwitut część cudzych pól i łąk, nie ma być większą od 1/4 części należących do włościan użytkowych ziem ukazowych.
W tej drugiej kategorji serwitutów włościanie również otrzymują conajwyżej obszar równy 1/4 przestrzeni użytkowej ziem ukazowych, w wypadkach zaś jeżeli posiadają j uż dzisiaj duże obszary mogą jeszcze otrzymać do 15% tych gruntów dworskich, na których wykonują obecnie swoje prawa serwitutowe. Każdorazową wysokość procentu ziemi dworskiej, jaki ma być przeznaczony dla włościan za zniesienie serwitutów, określa Komisja Szacunkowo-Rozjemcza w zależności od wartości tego serwitutu. Projekt nie podaje szczegółowo jak tą wartość należy określać, spodziewać się więc trzeba, że przepisy wykonawcze bardziej szczegółowo tą rzecz potraktują, opierając się na względnem, w zależności od poprzednio dokonanych likwidacji serwitn Łów, określeniu ich wartości.
Przy likwidacji wzajemnego serwitutu pastwiskowego tak włościan, jak i dworu na ugorach („tłoka”) wydziela się włościanom obszar gruntów równy części nadwyżki przestrzeni gruntów dworskich, obciążonych tym serwitutem nad przestrzenią takichże gruntów włościańskich. Jeżeli jednak obszar gruntów włościańskich przenosi obszar gruntów dworskich, lub jeżeli te dwa obszary stanowią równe przestrzenie, to serwitut taki znosi się bez żadnych odszkodowań, dla którejkolwiek ze stron. 1 ten punkt projektu będzie wymagał bardziej szczegółowego rozważenia w przepisach wykonawczych wówczas, gdy omawiany przezemnie projekt stanie się ustawą. Rola bowiem Komisji Szacunkowo-Rozjemczych w tym wypadku będzie bardzo trudna. Członkowie ich bowiem, jako mężowie zaufania stron, muszą mieć zupełnie szczegółowe dane, jak mają w każdym poszczególnym wypadku postępować. Jaki mianowicie obszar należy uważać za obszar dworski, czy ten, który istniał w momencie uwłaszczenia włościan, a więc w chwili stworzenia prawnych podstaw do serwitutów, czy ten. jaki istnieje w chwili likwidacji serwitutów. Jeżeli bowiem właściciel w międzyczasie rozparcelował, lub odprzedał pewną część obszaru dworskiego, nieobciążonego serwitutem, to czyż na skutek tego włościanie, korzystający z serwitutów na pozostałej przy nim części dóbr mają tracić swoje prawa serwitutowe? Niewiadomo, czy zaprojektowany przez Główny Urząd Ziemski arytmetyczny sposób określania odszkodowania za serwituty zamiast należytego ich szacunku zadowolni drobnych rolników.
Na zupełnie innej zasadzie stanął projekt przy likwidacji 4-ej kategorji serwitutów, mianowicie przy likwidacji wszelkich innych poza wymienione-mi. Zarzuca tutaj bowiem stosowaną w poprzednich wypadkach zasadę proporcjonalnego podziału obszarów, obciążonych serwitutami i staje na stanowisku zajętem przez cytowane przezemnie rozporządzenie Komisarza Naczelnego Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego. Zaleca bowiem określanie wysokości wynagrodzenia za zrzeczenie się serwitutów na zasadzie norm, stosowanych w umowach dobrowolnych, dokonywanych poprzednio w najbliższej okolicy. Nie wspomina jednak, jaki okres czasu należy brać tutaj pod uwagę, przewiduje zaś wypadek, że takich umów w okolicy wogóle nie było. W tym ostatnim wypadku wynagrodzenie ma się określić na zasadzie orzeczeń rzeczoznawców.
Te zarządzenia projektu stanowią najbardziej zasadniczą i najgłębszą różnicę między nim, a ustawą z dnia 7 maja. Powstrzymuję się od jego oceny wobec tego, że nie wiadomo w jakiej formie zostanie przyjęty przez nasze ciało ustawodawcze. Podąję go jedynie tylko z obowiązku i w celu powiadomienia zainteresowanych, że ta rzecz nic uległa zapomnieniu i że pewne kroki w kierunku jej zrealizowania są już poczynione. Niewątpliwie jeszcze w ciągu roku bieżącego potrzebna w tej mierze ustawa zostanie ogłoszona i likwidacja serwitutów na terenach wschodnich będzie mogła się dokonywać.

Projekt wprowadza jeszcze jedną zmianę do ustawy z dnia 7-go maja, a mianowicie w razie konieczności określenia wynagrodzenia za serwituty w gotówce zaleca określać je najpierw w ziemi — teoretycznie, podług zasad powyżej podanych, a następnie dokonać oszacowania tego wynagrodzenia podług przeciętnych cen targowych, płaconych w danej okolicy.
Bez wątpienia ten sposób oszacowania wartości jest dla drobnych rolników wygodny, na skutek jednak jego zastosowania mogą się zdarzyć wypadki, że włościanie chętnie będą dążyli do otrzymania wynagrodzenia w gotówce, wbrew intencjom zarówno ustawy, jak i omawianego projektu.

Skutek uboczny – rozdrobnienie gruntów

W zaborze pruskim wraz z uwłaszczeniem dokonano likwidacji serwitutów, wspólnot gruntowych, komasacji i regulacji gruntów. Dzięki temu tam nie dopuszczono do rozdrobnienia gospodarstw chłopskich, co nastąpiło w Galicji.

Zobacz więcej na temat serwitutów:

Serwituty – wolności (ogólnie o serwitutach)
Serwituty – ustawowa likwidacja serwitutów na terenie b. Królestwa Kongresowego
Serwituty – szczegółowe zasady likwidacji serwitutów w Królestwie Polskim w oparciu o ustawę
Serwituty – likwidacja w zaborze pruskim