Ustawa z dnia 7 maja 1920 r. o likwidacji serwitutów na terenie b. Królestwa Kongresowego opublikowana pod numerem Dz.U. 20.42.249 wprowadziła ujednolicone zasady likwidacji serwitutów. Przekazując likwidację w ręce Komisji Szacunkowo-Rozjemczych konieczne było przygotowanie szczegółowych wytycznych co do sposobu wyliczania rekompensat za likwidowane serwituty. Nacisk kładziono na ustalenie wartości serwitutów, klasyfikację i projektowanie odszkodowania.
Procesy likwidacyjne były powodem sporów, stąd też środowiska włościańskie starały się pomagać włościanom w uzyskaniu należytego zadośćuczynienia za likwidowane serwituty, oto przykład ogłoszenia:
Likwidacja serwitutów po ukazie
Ukaz z roku 1864, ustanawiając serwituty, przewidział i możność ich likwidowania. Art. 12 tego ukazu orzekał, że „prawo włościan do wspomnianych wyżej serwitutów i użytków nie inaczej może być uchylone, jak tylko za zobopólną zgodą dziedzica z włościanami przepisanym porządkiem stwierdzoną, lub też na żądanie samego dziedzica, atoli pod koniecznym warunkiem stosownego wynagrodzenia włościan przez dziedzica. Przypadki, w których uchylenie serwitutów na żądanie dziedzica dopuszczonem być może i przepisy co do wyrachowania przypadającego włościanom wynagrodzenia zostaną postanowione osobnem prawem. W ten sposób artykuł ten wskazywał odraził podwójną drogę likwidowania serwitutów: przedewszyskiem na mocy dobrowolnego układu stron i następnie na skutek żądania strony obciążonej serwitutami w drodze przymusu dla strony korzystającej z serwitutów. Ten jednak drugi sposób likwidowania odłożony został na później do czasu wypracowania przepisów, normujących tryb postępowania w tym wypadku. Już w roku 1870 Komisja Centralna sporządziła projekt przymusowej likwidacji serwitutów i wniosła takowy na rozpatrzenie Komitetu Urządzającego, lecz Komitet uznał projekt ten za przedwczesny i odłożył wydanie odnośnych przepisów na czas nieokreślony. Z zapowiedzianych więc 2 sposobów likwidowania serwitutów od chwili ich ustanowienia aż do czasów ostatnich, t. j. do chwili ewakuacji władz rosyjskich, pozostał, właściwie mówiąc, tylko jeden, tzn. dobrowolny układ między stronami. Projekty stosowania przymusu, o których będzie mowa poniżej, w zastosowaniu do serwitutów, ciążących na majątkach prywatnych, nie weszły w życie. Przymus stosowany był jedynie tylko w majątkach skarbowych na mocy prawa z 1864 roku, oraz w majoratach na zasadzie prawa z 1892 roku. Przymusowo również mogły być dzielone pastwiska wspólne dwora i włościan, co do istoty swojej zbliżone do serwitutów, a to na zasadzie prawa z 1875 roku, przyczem prawo wywołania przymusowego wydzielenia z wspólnego pastwiska przysługiwało tej stronie, której grunty bezpośrednio dotykały do wspólnego pastwiska. Pozatem przy likwidacji serwitutów w majątkach prywatnych przymus nie był zupełnie stosowany. W majątkach skarbowych projekty o zniesieniu serwitutów sporządzała Komisja Włościańska, przy udziale urzędnika delegowanego przez Komisję Skarbu, pod zarządem który znajdowały się wówczas dobra skarbowe. Przed przystąpieniem do likwidacji Komisja ściśle określała rozmiar leśnego lub pastwiskowego serwitutu i wydzielała taką część lasu, która mogła zabezpieczyć włościanom otrzymywanie należnej im ilości materjałów, określonej w tabeli, bez wyniszczania samego lasu, lub też określiwszy wartość pieniężną rocznego serwitutu, wydzielała włościanom grunt, z którego dochód odpowiadałby oznaczonej przez Komisję wartości serwitutów. Sporządzane przez Komisję projekty zatwierdzał początkowo Komitet Urządzający, a później Komisja Centralna. W majoratach projekt likwidacji serwitutów powinien był sporządzić właściciel majątku w terminie rocznym, w projekcie tym winien on wyszczególnić i podać rozmiary i oszacowanie serwitutów, i wskazać rodzaj i sposób odszkodowania gruntowego z dołączeniem odpowiednich dokumentów pomiarowych. Po sprawdzeniu na gruncie projektu, sporządzonego przez właściciela majoratu, Komisarz do spraw włościańskich w obecności stron zatwierdzał projekt, przyczem od czynności Komisarza przysługiwało odwołanie się do Gubernjalnego Urzędu do spraw włościańskich w trybie normalnym, t. zn. w ciągu trzech miesięcy. Jeśli właściciel w ciągu roku nie złożył swojego projektu likwidacji serwitutów, lub Jeśli ten projekt okalał się przy sprawdzeniu nieodpowiednim, Komisarz sam sporządzał projekt, przedstawiając go do zatwierdzenia Gubernjalnemu Urzędowi do spraw włościańskich. Były to jedyne wypadki stosowania przymusu przy likwidacji serwitutów. Pozatem stosowano wyłącznie tylko układ dobrowolny, przyczem wynagrodzenie włościan za zniesione serwituty mogło być wyznaczane tylko w gruncie, spłacanie zaś serwitutów pieniędzmi było niedopuszczalne. W kilku tylko nader wyjątkowych wypadkach Urzędy Włościańskie, uznały możliwość zastosowania wynagrodzenia pieniężnego. Dobrowolna umowa, dotycząca rozwiązania serwitutów była aktem prywatnym, spisanym przez strony, t. j. włościan i właściciela majątku, zawierającym wszystkie warunki, na jakich serwituty miały być zniesione. — W zależności od kategoiji, do której należał serwitut (indywidualny, grupowy, gromadzki) tryb postępowania przy zawieraniu umów był różny. A więc jeśli serwitut był własnością pojedynczych osad, lub należał do grupy osad, do zawarcia umowy przystępował każdy z osobna właściciel osady, lub prawny jogo zastępca. Dopiero od roku 1880 do umowy mogli przystępować i faktyczni posiadacze osad tabelowych. nie posiadający rejentalnych dowodów tytułu własności, jeżeli Komisarz do spraw włościańskich przy poświadczaniu umowy na zasadzie przeprowadzonego badania, zaświadczył. że są oni istotnie właścicielami danych osad i posiadanie ich w ciągu ostatnich sześciu miesięcy przez nikogo nie było kwestjonowane. — Jeżeli zaś serwitut był własnością całej gromady, to umowa mogła nastąpić jedynie na podstawie uchwały zebrania gromadzkiego, postanowionej większością 2/3 głosów. W dość często zdarzających się wypadkach, kiedy wieś posiadała serwituty różnych kategorji, zarówno indywidualne, jak i gromadzkie (gromadzkim mógłby być serwitut pastwiskowy, indywidualnym zaś — serwitut leśny), każdy z tych rodzajów serwitutów był likwidowany oddzielnie i niezależnie jeden od drugiego. – W ten sposób całkowita likwidacja serwitutów, oliciążających dany majątek była rzeczą bardzo trudną, a nawet wyjątkową. 0 ile bowiem serwituty o charakterze gromadzkim likwidowane mogły być całkowicie, bo nawet dla przegłosowanej 1,3 części osad wydzielane były równoważniki utraconych przez nie korzyści, to przy serwitutach indywidualnych częstokroć zdarzały się wypadki, że mimo ułożenia się całego szeregu osad, korzystających z praw do serwitutów, pozostawały jeszcze osady lub części osad, nie zgadzających się w żaden sposób na układ. Ten tryb postępowania doprowadził do tego te likwidowane były serwituty najbardziej łatwe, najtrudniejsze zaś obciążały w dalszym ciągu mąjątki ziemskie. Zawarte umowy, w których podpisy stron winny być przez urząd gminny poświadczone, były przedstawiane Komisarzowi do spraw włościańskich celem ich zbadania i zaświadczenia. Zaświadczenie odbywało się w obecności zainteresowanych i stron, miejscowego sołtysa, wójta gminy i trzech świadków obcych, zazwyczaj sołtysów sąsiednich wsi. W zaświadczeniu Komisarz wskazywał, że umowa między stronami jest istotnie dobrowolna, że warunki tej umowy włościanom są dokładnie znane, że umowa zgodna jest z przepisami, zawartymi w ukazie i postanowieniach Komitetu Urządzającego; w wypadkach zaś. najczęściej zresztą się zdarzających, kiedy likwidacji podlegały nic wszystkie serwituty, i pewna ich część w dalszym ciągu obciążała mąjątek, stwierdzał, że pozostałość majątku całkowicie zabezpiecza prawa serwitutowe niezamieszczonych w umowie właścicieli osad włościańskich. Po zaświadczeniu umowy strony nie miały prawa się cofnąć. Zatwierdzał umowy Urząd Guberqjalny do spraw włościańskich, do którego przysługiwało prawo odwołania się stronom niezadowolonym z czynności Komisarza. Ponadto Urząd Gubernjalny do spraw włościańskich projektował treść wpisu dodatkowego, jaki miał być wniesiony do tabeli likwidacyjnej, w którym opisane były wszelkie zmiany, zaszłe wskutek dobrowolnej umowy w stanie gruntowego posiadania majątku. Orzeczenie Gubernjalnego Urzędu do spraw włościańskich podlegało zaskarżeniu w terminie 3 – miesięcznym do Wydziału Ziemskiego Ministerjum Spraw Wewnętrznych, który decyzję Urzędu Gubernjalnego zatwierdzał, uchylał lub zwracał do poczynienia uzupełnień i poprawek. Po zatwierdzeniu decyli Wydział Ziemski wnosił do tabeli likwidacyjnej projektowany wpis dodatkowy i zawiadamiał o tern właściwy Gubcriyalny Urząd do spraw włościańskich. Dopiero po otrzymaniu tego zawiadomienia mogło być dokonane poprawienie księgi hipotecznej i skreślenie z niej serwitutów. Jak widzimy była ot procedura dość przewlekła i w niektórych wypadkach ciągnęła się przez szereg lat. Konieczność odsyłania wszystkich spraw do Wydziału w Petersburgu wynikała z tego, że przy Wydziale tym istniało archiwum, w którem się mieściły oryginały wszystkich tabel likwidacyjnych, gdzie przedewszystkiem należało w razie likwidacji serwitutów poczynić wpisy dodatkowe. Ten tryb postępowania nie przyśpieszał jednak pilnej sprawy likwidacji serwitutów. Wymaganą dobrowolną zgodę stron również nie zawsze można było uzyskać ze względu na upór poszczególnych posiadaczy osad włościańskich lub na ich zbyt wygórowane wymagania. Stosowanie przymusu wobec braku odpowiednich przepisów było również niemożliwe. Wobec tego jednak, że mimo dość .utrudnionej procedury likwidacja serwitutów postępowała naprzód i znaczna ich część, bo przeszła 2/5 już była zlikwidowana. Jak również biorąc pod uwagę, że pozostałe serwituty przedstawiały się jako znacznie trudniejsze do zlikwidowania, rozpoczęto mówić i zabiegać o wprowadzenie przymusu do likwidacji serwitutów. Od początku XX stulecia do chwili ewakuacji władz rosyjskich opracowano trzy projekty, uwzględniające w pewnej mierze przymus, i aczkolwiek żaden z nich nie został wcielony w życie, wszystkie one stanowiły materjał, na którym oparła się nowa ustawa o likwidacji serwitutów.
Projekt senatora Podgorodnikowa
Projekt senatora Podgorodnikowa z 1902 r. przewidywał możność likwidacji serwitutów zarówno na zasadzie dobrowolnego układu właściciela majątku z posiadaczami praw serwitutowych, wprowadzając do utartego Już w tym wypadku trybu postępowania to ułatwienie, że umowy miał zatwierdzać nie Gubernjalny Urząd do spraw włościańskich. (jak tego wymagał art. 127 post. Komitetu Urządzającego,) lecz Komisarz Włościański, jak i na zasadzie przymusu, stosowanego na żądanie Jednej ze stron. — Zatwierdzone przez Komisarza do spraw włościańskich umowy w przedmiocie dobrowolnego układu miały podlegać natychmiastowemu wprowadzeniu w wykonanie. Przymusowa likwidacja serwitutów według projektu mogła być wywołana przez właściciela mąjątku obciążonego serwitutami w każdym wypadku. Mógł on zrzec się na korzyść włościan prawa własności do całego użytku, obciążonego serwitutami, albo też przedstawić projekt wynagrodzenia włościan za podlegające zniesieniu serwituty. Projekt ten Komisarz do spraw włościańskich miał sprawdzić przy udziale ekspertów na miejscu i zaświadczyć, jak dobrowolną umowę. Właściciel majątku obciążonego serwitutami miał również prawo zażądać, aby projekt wynagrodzenia włościan za utracone korzyści serwitutowe był sporządzony przez Komisarza do spraw włościańskich. Komisarz miał sporządzać taki projekt przy udziale zainteresowanych stron, dwóch ekspertów wskazanych przez strony, geometry i technika leśnego. Za podstawę do opracowania projektu przymusowej likwidacji serwitutów należało przyjąć wpisy w tabeli likwidacyjnej, co do ilości sztuk bydła, matorjałów leśnych i innych korzyści, jakie włościanie mieli otrzymywać, z warunkiem jednak, aby i potrzeby właściciela majątku obciążonego serwitutami były zaspokojone. Jeżeli więc wydajność lasu nie wystarczała na pokrycie wszystkich potrzeb zapisanych w tabeli likwidacyjnej, to ilość materjałów leśnych, oznaczona w tabeli powinna być odpowiednio zmniejszona. Jeżeli użytek serwitutowy uległ zupełnemu wyczerpaniu lub zniszczeniu bez winy właściciela, to serwitut miał podlegać zniesieniu bez wynagrodzenia. Wysokość wynagrodzenia miała być określona stosownie do wartości serwitutów, obliczonej według strat, jakie włościanie poniosą przy zniesieniu serwitutów, tracąc korzyści, jakie z nich mieli. — Wynagrodzenie za serwituty w gruncie lub lesie stanowić miał równoważnik wartości serwitutowej, skapitalizowanej przy stopie 6% (pomnożonej przez 16 2/3).
Oprócz wynagrodzenia za serwituty w gruncie lub lesie projekt przewidywał również możność wynagrodzenia gotówką. Właścicielowi majątku służyło jednak prawo żądania zastosowania wynagrodzenia pieniężnego tylko w stosunku do serwitutów pobierania z lasu drzewa budulcowego. Do wszelkich zaś innych służebności wynagrodzenie pieniężne mogło być stosowane jedynie tylko w tym wypadku, gdy wynagrodzenie gruntem było niemożliwe.
Przy wynagrodzeniu pieniężnem wartość serwitutu kapitalizowała się przy stopie 5% (pomnożona przez 20) i zastosowanie tego sposobu likwidacji serwitutów mogło nastąpić jedynie tylko na mocy zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych, wydanego w porozumieniu z Warszawskim Generał-Gubernatorem.
Prawo wywołania przymusowej likwidacji serwitutów przysługiwało również włościanom, ale tylko wtedy, gdy obciążony serwitutami użytek dworski z winy właściciela ulegał uszczupleniu lub został wyczerpany. Żądanie włościan miało się wyrażać w uchwale powziętej większością % głosów właścicieli wszystkich osad, korzystających z praw serwitutowych.
Przymusowa likwidacja miała być przedewszystkiem stosowana w tych wsiach i majątkach, w których projektowana była komasacja, parcelacja przy pomocy Banku Włościańskiego, lub też gdzie serwituty szczególnie były szkodliwe i zagrażały porządkowi społecznemu.
Projekt ten, jak zresztą wszystkie projekty rosyjskie, ma tą charakterystyczną cechę, że żywej i poważnej sprawie likwidacji serwitutów nadaje charakter czysto biurokratyczny, całkowicie zapoznając miejscowe czynniki społeczne i siły fachowe kraju, których jaknajszerszy udział w sprawie likwidacji serwitutów jest zawsze bardzo pożyteczny i pożądany. Różni się on natomiast od innych projektów rosyjskich, nie ustala bowiem stałej normy rozmiaru serwitutów według wpisu do-tabeli likwidacyjnej przy określaniu wartości serwitutu.
Wychodzi bowiem z tego założenia, że wskutek często spotykanych błędów i niedokładności, które zmusiły rząd rosyjski do wydania zarządzeń, zmierzających do poprawienia tabel likwidacyjnych i aktów nadawczych, wartość wpisów serwitutowych do tabel likwidacyjnych jest bardzo względna. Tembardziej, że w chwili dokonywania tych wpisów serwituty zamknięte zostały w nieruchome normy bez należytego sprawdzenia ekonomicznego stosunku gospodarczych potrzeb uprawnionych do korzystania z serwitutów osad włościańskich do jakości i rzeczywistej wydajności użytków, które potrzeby te miały zaspakajać. Wydajność użytków obciążonych serwitutami może z biegiem czasu ulegać zmianom, bez żadnej zgoła winy ze strony ich właściciela. Zmienne więc być mogą i rozmiary możliwego z nich użytkowania, czyli rzeczywistych korzyści serwitutowych, które drogą czysto naturalną, wskutek wyczerpania się użytku mogą zejść do zera bez względu na cyfry, zamieszczone we wpisach tabelowych.
Z drugiej zaś strony wyjaśnienia senatu wskazywały, że wpisy serwitutowe w tabelach, oparte na zbadaniu rozciągłości użytkowania serwitutowego w czasie wydania ukazu 1864 r. wyrażać mają tylko maximum tego użytkowania, bynajmniej zań nie uprawniają użytkowników do żądania tej samej sumy korzyści lub odszkodowania za nie zawsze. bez względu na pogorszone bez winy właściciela warunki wydajności dziedziny obciążonej serwitutami.
Jeśli zaś traktować wpisy tabelowe nie jako normę, lecz jako maximum użytkowań serwitutowych, to wpisy te mogą mieć istotne znaczenie przy regulowaniu użytkowania serwitutów, nie mogą jednak tworzyć podstawy do oszacowania ich wartości i określenia wysokości wynagrodzenia za zrzeczenie się praw serwitutowych.
Na tej zasadzie projekt senatora Podgorodnikowa dawał możność obliczania wartości serwitutowych w pewnych wypadkach nie na podstawie wpisów w tabeli likwidacyjnej, lecz na zasadzie istotnego ich wykorzystywania. Dopuszczał również branie do obrachunku wartości serwitutów liczb mniejszych od wymienionych we wpisach serwitutowych, o ile wydajność użytku obciążonego serwitutami przy wzięciu liczb z wpisu nie wystarczała, lub potrzeby właściciela majątku obciążonego serwitutami nie mogły być należycie zaspokojone.
Projekt senatora Rcinckego
Projekt senatora Rcinckego z r. 1910 stanął na wręcz odmiennem stanowisku, nakazując za podstawę do wynagrodzenia za zniesione serwituty przyjmować ściśle taki ich rozmiar, jaki jest wpisany w tabeli likwidacyjnej lub akcie nadawczym.— W ten sposób na podstawie wpisu określone korzyści oszacowane według cen przeciętnych z ostatnich & lat i skapitalizowane z & proc. (pomnożone przez 20) stanowić miały wynagrodzenie za zrzeczenie się praw serwitutowych, które należało wydawać włościanom gruntem. Wynagrodzenie za serwitut lasem mogło być wydane włościanom tylko za ich zgodą i to o tyle, o ile las nie miał charakteru ochronnego. Grunty z pod lasu mogły być oddawane za serwitut tylko wtedy, gdy właściciel majątku uzyskał zezwolenie odpowiednich władz na wycięcie lasu. Ogólny obszar gruntów wydzielony za serwitut nie powinien przewyższać połowy obciążonego niemi użytku. Wynagrodzenie pieniężne mogło być stosowane jedynie tylko na żądanie właściciela przy likwidacji serwitutów zbierania grzybów i jagód. Projekt przewidywał prócz likwidacji wszelkich serwitutów na zasadzie dobrowolnego układu, jeszcze likwidację serwitutów leśnych i pastwiskowych na skutek jednostronnego żądania zarówno właściciela majątku, obciążonego serwitutami, jak i włościan, korzystających z serwitutów. Dobrowolne układy, jak również wywołanie przymusowej likwidacji ze strony włościan następowały wtedy, gdy były wyrażone w uchwale powziętej zwyczajną większością głosów na zebraniu gromadzkiem lub specjalnem. — Nadto projekt wprowadzał, co prawda nieśmiało, pojęcie likwidacji przymusowej dla obydwóch stron, niezależnie od ich woli, z urzędu, w następujących wypadkach
1) gdy grunty, którym przysługiwały prawa do serwitutów – były komasowane,
2) gdy dziedzina obciążona serwitutami i korzystająca z praw serwitutowych znalazły się w ręku jednego właściciela, oraz
3) gdy część majątku lub cały majątek ziemski obciążony serwitutami został nabyty przez jednego lub kilku właścicieli osad, korzystających z praw serwitutowych na tym majątku.
Projekt wprowadzał również ułatwienia do stosowania prawa z roku 1875 o przymusowym podziale pastwisk wspólnych wsi i dworu, nie uzależniając wywołania przymusowego podziału od bezpośredniego graniczenia z wspólnem pastwiskiem. Prawo więc wywołania przymusowego podziału przysługiwało każdej stronie bez względu na to, czy wspólne pastwisko dotykało do jej gruntów, czy nie. Wszystkie zaś niepodzielone w ciągu pięciu lat wspólne wsi i dwom pastwiska miały podlegać przymusowemu dla obydwu stron podziałowi
Projekt ten był znacznie bardziej radykalny, od projektu senatora Podgorodnikowa, nie mniej jednak od niego biurokratyczny. Wprowadzał on coprawda zupełnie słuszne pojęcie likwidacji serwitutów z urzędu, umożliwiając w ten sposób całkowite ich zniesienie, z drugiej jednak strony przez nadanie decydującego znaczenia przy określaniu wartości traconych korzyści serwitutowych wpisom tabelowym odbiegał od wyników prac projektu poprzedniego i wymagań życia. Na nieco innem stanowisku stanął trzeci projekt rosyjski, a mianowicie:
Projekt dumski
Projekt dumski z roku 1913 złożony b. Izbie Państwowej przez Ministra Spraw Wewnętrznych Makłakowa. Aczkolwiek zalecał on również, aby wynagrodzenie gruntowe za zrzeczenie się praw serwitutowych było wydzielone z użytków, obciążonych serwitutami, stosownie do ich rozciągłości, określonej w tabeli likwidacyjnej według cen z ostatnich 5 lat po skapitalizowaniu z 5%, to jednak w pewnych wypadkach przewidywał możność niestosowania się do wpisów tabelowych. Mianowicie jeżeli serwituty bez winy obecnego i poprzednich właścicieli majątku uległy uszczupleniu, to należało, biorąc pod uwagę wpis tabelowy, czas i okoliczności, w jakich nastąpiło to uszczuplenie, ustalać wysokość wynagrodzenia stosownie do tych korzyści. jakie włościanie tracili przy zniesieniu ich praw serwitutowych.
Wprowadzając tą poprawkę do projektu poprzedniego, projekt dumski jak gdyby starał się wywołać pewne pozory liczenia się z warunkami życia, oraz dbałości o przeprowadzenie likwidacji z pożytkiem dla kraju. Te same tendencje, wypływają z jego wskazań co do likwidowania serwitutów za gotówkę. Zmieniając zasady zawarte w poprzednim projekcie dopuszcza on pieniężne wynagrodzenie za zrzeczenie się praw serwitutowych za zgodą obydwóch stron, oraz za zezwoleniem Ministra Spraw Wewnętrznych w tym wypadku, gdy wydzielenie gruntowego wynagrodzenia spowodowałoby zupełną ruinę zaprowadzonego w majątku kosztownego gospodarstwa. Jednak wynagrodzenie to nie mogło być oddane włościanom do ręki, tylko powinno być złożone przez właściciela ziemskiego w państwowych papierach procentowych do miejscowego Oddziału Banku Państwa, który jedynie tylko za zezwoleniem Urzędu Gubernjalnego do spraw włościańskich wydawał pieniądze włościanom na powiększenie lub ulepszenie ich gospodarstw.
Te dwie zasadnicze zmiany możeby przemawiały na korzyść omawianego projektu, gdyby nie zmiana trzecia, która obniżyła jego wartość. Było to nieuwzględnienie możności przeprowadzenia w pewnych wypadkach likwidacji serwitutów z urzędu. Projekt przewidywał przymus jedynie tylko na żądanie jednej ze stron, pozatcm uznawał tylko likwidację na zasadzie dobrowolnego układu. Dobrowolny układ o zniesieniu serwitutów indywidualnych miał być zawierany przez właściciela majątku z poszczególnymi uprawnionymi włościanami odnośnie zaś do serwitutów gromadzkich i grupowych decydować miały uchwały, powzięte na zebraniach gromadzkich i specjalnych zwyczajną wiekszością głosów wszystkich osób, mających prawo uczestniczenia w zebraniach.
Zupełne usunięcie z projektu likwidacji przymusowej z urzędu miałoby ten skutek, że nawet gdyby projekt ten stał się prawem, to całkowite załatwienie sprawy serwitutowej na jego zasadzie byłoby niemożliwe. Prócz tego wprowadzał on przy braku przymusu z urzędu pewne utrudnienia w wykonaniu, np. jeśli jedna z kilku wsi, obciążających serwitutami jeden i ten sam majątek ziemski żądała zniesienia serwitutów, to po określeniu wysokości wynagrodzenia za wszystkie serwituty, obciążające ten majątek, należało żądającej likwidacji wsi wydzielić część odpowiednią majątku, mając na względzie, aby prawa serwitutowe pozostałych wsi były należycie zabezpieczone.
Żaden z tych trzech projektów nie stał się prawem, żaden więc nie był stosowany w życiu. Wszystkie one jednak służyły jako materjał do opracowania polskiego prawa o likwiducji serwitutów, które, opierąjąc się na zasadzie, że serwituty są przeżytkiem szkodliwym dla kultury rolnej kraju i jako takie winny być bezwarunkowo całkowicie zniesione, nietylko w bardziej radykalny sposób rozwiązuje kwestję likwidacji serwitutów. lecz nadto wprowadza daleko idące ułatwienie w samem przeprowadzeniu likwidacji, w porównaniu z dawniej stosowanym trybem postępowania.
Likwidacja serwitutów w okresie przejściowym
Od chwili ewakuacji władz rosyjskich do chwili powstania państwa polskiego sprawa likwidacji serwitutów nie posunęła się naprzód. Coprawda w pewnych poszczególnych wypadkach okupacyjni naczelnicy powiatów, którzy formalnie przejęli kompetencję b. rosyjskich komisarzy, do spraw włościańskich starali się załatwiać pewne sprawy w związku z likwidacją serwitutów. Były tojednakdrobne rzeczy. Większość spraw zapoczątkowanych jeszcze przy władzach rosyjskich, a przerwanych na skutek ewakuacji tych władz wpłynęła po roku 1918 do nowoutworzonych Urzędów Ziemskich, na które Dekret Rady Regencyjnej z dn. 11 pażdziern. 1918 r. (Dz. Pr. Nr. 11 zd. 16 X 1S poz. 22) przelewał kompetencję b. rosyjskich Urzędów do spraw włościańskich, powierzając im między innemi również zatwierdzenie dobrowolnych umów w przedmiocie likwidacji serwitutów.
Do chwili wydania nowej ustawy z dnia 7-go maja 1920 roku wobec braku nowych postanowień był zachowany cały tryb postępowania dawnego, przewidzianego przez rosyjskie rozporządzenia. Wypadki wojenne, jak również wiadomości, że rząd polski nosi się z myślą wydania nowej ustawy, opartej na przymusie, nie wpłynęły dodatnio na zwiększenie liczby dobrowolnych umów. Przez cały okres swego istnienia, do chwili wydania nowego prawa. Urzędy Ziemskie zatwierdziły zaledwie 21 układów dobrowolnych, likwidujących prawa serwitutowe 339 osad włościańskich. Na mocy tych układów włościanie otrzymali 1447 morgów ziem. Dopiero po wydaniu nowego prawa daje się zauważyć pewne ożywienie. Na dzień 1 stycznia 1921 roku zgłoszeń o likwidację serwitutów było 333 w tem 260 na zasadzie dobrowolnego układu i 73 w drodze przymusu, wywołanego przez strony. Podział przymusowych likwidacji według poszczególnych okręgów przedstawia się w sposób następujący
Tablica Nr. 2.
Okręgowe Urzędy Przeznaczono do uwzględnienia
Ziemskie Ilość WM Ilość gospodarstw
w Warszawie 4 98
Białymstoku _
Łomży 2 56
Siedlcach 2 51
Lublinie 4 133
Radomiu 2 37
Kielcach 30 418
Piotrkowie 12 245
Kaliszu 11 327
Płocku 6 6fi
Razem 73 1480
Zgłoszone dobrowolne układy 2 obejmują 5427 osad włościańskich dla których przeznaczono wzamian za zrzeczenie się praw serwitutowych 36000 mórg. Z tej liczby w roku ubiegłym Urzędy Ziemskie zatwierdziły 12 układów (195 gospodarstw otrzymujących 916 mórg.) z likwidacji zaś w drodze przymusu, żadna dotychczas przez Urzędy Ziemskie nie została zatwierdzona.
Brak danych statystycznych ostatniej daty nie pozwala ocenić istotnych rozmiarów serwitutów w dobie dzisiejszej. Ostatnie mniej więcej pewne cyfry posiadamy z roku 1912. Że jednak wkrótce po tej dacie nastąpiła wojna, która zahamowała normalny bieg życia w krąju, to ani władze rosyjskie, ani następnie okupacyjne nie były w stanie załatwić większej liczby spraw. Lwia część układów zawieranych w ciągu ostatnich lat dziesięciu wpłynęła w różnych stadjach postępowania do Urzędów Ziemskich. Jeśli więc do cyfr, wyrażających stan serwitutów w roku 1912 wprowadzimy poprawki na zasadzie spraw załatwionych przez Urzędy Ziemskie, to otrzymamy najbardziej prawdopodobny stan serwitutów w chwili obecnej.
Stan serwitutów w r. 1912 według Rocznika Statystycznego Królestwa Polskiego za rok 1915 przedstawiał się w sposób następujący:
Stan serwitutów w Królestwie Polskiem w r. 1912.
Z I E M 1 A Liczba majątk. obciążon. serwitut, w 1912 r. Liczba zagród, korzystających z serwitutów w 1912 r.
Leśnych Pastwisk Pierwszych i drugich Rybołówstwo innych Razem
Kaliska …. 316 . 1740 4821 5088 974 480 13103
Kielecka . . . 198 916 4042 4642 181 80 97C1
Lubelska . . . 193 2247 2120 JGC40 885 ООО 22492
Łomżyńska . . 414 524 1708 3339 116 24 5711
Piotrkowska . . 197 2032 2137 4288 70 47 8574
Płocka …. 606 433 2417 3752 274 28 6904
Radomska . . . 110 8C1 3135 3831 — 134 7961
Siedlecka . . . 228 1875 3G83 3997 588 72 10215
Suwalska . . . 268 1083 1507 R17 5572 120 9129
Warszawska . . 291 1002 i Ot 4 2572 7G0 136 9114
Ogółem Królestwo Polskie . . . 2711 12713 29614 48890 9420 1721 102304
II* wloielaal* mieli prawo wywieść * lasów obciąion. serwitut. w г. 1712. ТаЫ. .V 4.
Z I Е М I A В U I) I ‚ LCU O P ALU ŚCIÓŁKI
Drzew Kotków Pni i ko- ! Drzewa Chrustu innych
szt. i irrdzi *7.1. rzeni wozów Wozów Sążni wiązek w ЦХгл
Kaliska . . . 4431 2564 30937 22116 63 106 >00 25713 15750
Kielecka . . 4673 2878 5219 93241 395 34611 26362 23153
Lubelska . . 24063 66909 34288 963234 754 171106 59438 —
Łomżyńska . 2485 14856 1467 17944 31 44988 821 119
Piotrkowska . •’>929 1325 7937 51199 13 130957 30927 2994
Płocka . . . 1W6 3112 775 23178 — 14676 1703 5384
Radomska . . 0392 23797 3746 81225 1016 90082 18468 54
Siedlecka . . 6668 45624 2171 126878 1514 29005 1955 —
Suwalska . . 2598 6981 — 7045 — 48249 —
Warszawska . 12C9 4169 1309 7155 899 55102 3713 4494
Ogółem Król. Polskie . . 61164 172215 77849 1393216 4685 725676 169100 52248
Likwidacja serwitutów w innych krajach Europy
Usunięcie serwitutów, które uniemożliwiają w wielu wypadkach zastosowanie postępu w rolnictwie było rzeczą, o której państwa zachodniej Europy pomyślały znacznie wcześniej i przeprowadzeniu tej reformy wiele krajów zawdzięcza kwitnący stan swego rolnictwa. Nąjwcześniej i najzupełniej przeprowadzono tę reformę w Anglji, Danji, Szwecji i w Niemczech północnych. Równocześnie ze zniesieniem serwitutów dokonano w tych państwach komasacji, podziału wspólności i oddzielenia gruntów drobnych posiadaczy od gruntów obszarów dwprskich. Cała ta czynność jest znana pod ogólną nazwą separacji. Separację przeprowadzano w Anglji od XVI wieku, w Danji od roku 1720, w Prusiech od roku 1821, w Szwecji od roku 1873. Separacja wszędzie dokonywana była pod ochroną prawa i z dużym wysiłkiem władz państwowych. Sposoby prowadzenia likwidacji serwitutów miały w różnych krajach swoje właściwości, na które chciałbym pokrótce zwrócić uwagę. W Niemczech wynagrodzenie za zniesione serwituty mogło być wydano gruntem, rentą lub kapitałem. Wysokość wynagrodzenia określana była dwoma sposobami: przez skapitalizowanie wartości serwitutów lub też drogą oznaczania korzyści, jakie osiągał właściciel majątku, uwalniając się od ciężarów serwitutowych. Jeżeli likwidacji serwitutów żądała jedna strona, to drugiej przysługiwało prawo wyboru wynagrodzenia, oraz sposobu określenia jego wysokości. Wynagrodzenie za serwitut poboru drzewa z lasu dworskiego wydawane było wogóle rentą lub gnutem, wydzielenia zaś za serwitut części lasu prawo pruskie zezwalało tylko w tym wypadku, jeżeli wydzielony las nadawał się do trwałego gospodarczego użytkowania według przepisów o ochronie leśnej, przyczem oddawana część lasu nie mogła być mniejsza niż 30 morgów. Do oszacowania wartości użytków serwitutowych była opracowana bardzo szczegółowa instrukcja, w której oddzielne tabele ustanawiały miąższość i wartość ogrzewalna każdego rodzaju użytku w porównaniu z sążniem drzewa szczapowego. Oceny dokonywano według cen przeciętnych z ostatnich 10-ciu lat, potrącając koszty pracy i otrzymaną wartość kapitalizowano z 6®/o (mnożono przez 20). Tak samo szczegółowo szacowano serwituty pastwiskowe, ustalając najpierw ilość i jakość inwentarza i porę pa-szenia, następnie wartość pastwiska, wyrażano w centnarach siana.
Serwitut pastwiskowy oceniano i kapitalizowano jak serwitut leśny. Sprawy likwidacji powierzone były specjalnym władzom — Komisjom Generalnym. Dziś sprawę serwitutów w państwie Niemieckiem inożua uważać za całkowicie zlikwidowaną.
Według patentu austriackiego (1853) zniesienie serwitutów mogło nastąpić całkowicie lub częściowo tylko wówczas i o tyle, o ile I) system gospodarczy dziedziny obciążonej i obciążającej nie był narażony przez zamianę serwitutów na straty niepowetowane. 2) o ile nie wynikała z powodu likwidacji przewaga strat dla ogólnej kultury kraju i 3) gdy właściciel mąjątku i użytkownik serwitutu nie dawał pierwszeństwa regulacji przed ich zniesieniem”.
Ponieważ powyżej wymienione wypadki były bardzo rzadkie, zatem zniesienie serwitutów mogłoby być powszechnem. Regulacja lub wykupno serwitutów odbywać się miało na drodze dobrowolnej umowy między interesowanemi stronami lub na żądanie jednej ze stron. W tym ostatnim wypadku właściwy urząd decydował, czy ma nastąpić regulacja, czy wykupno serwitutów. Patent przewidywał również likwidację serwitutów przymusową niezależnie od woli zainteresowanych stron, t, zw, separację z urzędu, która miała następować w tych wypadkach, kiedy serwituty były uznane za szkodliwe dla kultury krąjowej. Do tej kategorji zaliczone były serwituty leśne i pastwiskowe, a więc „wszelkie jakiejbądż nazwy wrębu i poboru drzewa i innych produktów leśnych w lesie obcym lub z lasu obcego”, „prawo paszy na obcych gruntach”, oraz „wszelkie inne serwituty połowę, przy których grunt serwitutowy jest lasem lub polem do uprawy leśnej przeznaczonym”.
Wykup służebności uskuteczniał się gruntem, kapitałem lub rentą. Przytem prawo wyboru formy wykupu należało do zobowiązanego. Czynność wykupu serwitutu poprzedzało ich uregulowanie, a dopiero uregulowany serwitut podlegał oszacowaniu i stanowił podstawę do wykupu. 0 sposobach oszacowania serwitutów leśnych, jak również pastwiskowych, nie będę wspominał, dodam tylko, że wartość serwitutów kapitalizowała się z 5*/, (mnożono przez 20) jak i w ustawach pruskich, ogólnie jednak biorąc patent austryjacki daleki był od dokładności praw pruskich. Do roku 1894 większa część serwitutów była wykupiona względnie uregulowana, z tego więc powodu na mocy ustawy krajowej z roku 1895 Komisje Serwitutowe zostały zniesione, a kompetencje ich zostały przekazane Sądom zwyczajnym i Namiestnictwu.
Likwidacja serwitutów na zasadzie nowej ustawy.
Zasady ogólne
Sprawa likwidacji serwitutów na terenie Królestwa Kongresowego stała się nagłą i palącą z powodu uchwalenia zasad reformy rolnej. Dążąc bowiem do oparcia ustroju rolnego Rzeczypospolitej Polskiej nu zdrowych silnych i do intensywnej produkcji zdolnych gospodarstwach włościańskich, Sejm Ustawodawczy musiał wziąć jednocześnie pod uwagę i całkowite uregulowanie sprawy serwitutowej, która jest hamulcem w rozwoju drobnego gospodarstwa z Jednej strony, z drugiej zaś uniemożliwia należyte prowadzenie gospodarstwa na obszarach, obciążonych serwitutami-Ograniczenie obszarów dworskich do pewnego maximum może nie przynieść strat jedynie tylko w tym wypadku, jeżeli cały obszar tego maximum nie będzie skrępowany żadnemi prawami na rzecz innej dziedziny.
To też już uchwalając zasady reformy rolnej Sejm postanowił przeprowadzić likwidację służebności na całym obszarze b. Królestwa Kongresowego. a opracowana wkrótce potem ustawa nie tylko poszła po drodze daleko idących ułatwień przy dobrowolnych układach serwitutowych, ale wprowadziła również i pojęcie likwidacji przymusowej na żądanie jednej ze stron, a nawet likwidacji przymusowej z urzędu.
Przymusowa likwidacja serwitutów z urzędu następuje we wszystkich wypadkach w związku z urządzeniami rolnemi (komasacja, parcelacja), przy meljoracjach rolnych, zmieniających istniejący stan użytków serwitutowych, oraz we wszelkich wypadkach, wypływających z ustaw w przedmiocie wykonania reformy rolnej.
Prócz tego będzie ona miała zastosowanie do tych wszystkich serwitutów, które w przeciągu 10-ciu lat od dnia ogłoszenia ustawy (to zn. do roku 1930) nie zostaną zlikwidowane (art. 19). Innemi słowy po upływie 10-ciu lat zanika możność prowadzenia układów dobrowolnych, jak również takich przymusowych, które wynikają na skutek zgłoszenia jednej ze stron. Strony tracą wówczas prawo wywoływania przymusowej likwidacji serwitutów, a w ich prawa wchodzi urząd, który ostatecznie załatwia te wszystkie sprawy, jakie w, ciągu tych 10-ciu lat nie zostały zlikwidowane.
Sposób pokrycia kosztów przymusowej likwidacji z urzędu, prowadzonej już w czasie obecnym, każdorazowo określi Komisja Ziemska Okręgowa (art. 15 Rozporządzenia).
Wynagrodzenie za zniesienie serwitutów nastąpić może we wszystkich wypadkach w ziemi i lasach, nic mających znaczenia ochronnego, a nawet wbrew dotychczas stosowanym przepisom w razach nadzwyczajnych—w gotówce (art. 10). Likwidacja serwitutów za gotówkę w całości lub częściowo może mieć miejsce jedynie wtedy, gdy obie strony się na to zgodzą, a przy regulacji przymusowej tylko na zasadzie decyzyi Komisji Ziemskiej Okręgowej, powziętej na skutek szczegółowo umotywowanego wniosku Komisji Szacunkowo-Rozjemczej o niemożności zastosowania innego sposobu zlikwidowania serwitutów (art. 10). Oprócz tych zasadniczych ograniczeń, jakie przewiduje ustawa, rozporządzenie wykonawcze w art. 11 stawia jeszcze pewne ograniczenia szczegółowe, redukując liczbę wypadków kiedy może mieć zastosowanie likwidacja za gotówkę w całości lub częściowo do 3-ch, a mianowicie:
1) gdy użytki obciążone serwitutami zostały rozparcelowane przed 1-ym stycznia 1919 roku bez uregulowania serwitutów, a wartość roczna serwitutów została w następstwie określona na podstawie wyroku sądowego w gotówce.
W tym wypadku zwolnienie parcel z pod serwitutów, o ile nie przekraczają one 40-tu morgów obszaru (art. 10) nastąpić może za spłatą w gotówce wynagrodzenia określonego na zasadach ogólnych (wartość roczną należy pomnożyć przez 80 to zn. skapitalizować z 3 i / */#)•
2) gdy za zniesienie serwitutów mogą być oddane jedynie tylko przestrzenie leśne, mające znaczenie ochronne i
3) gdy dziedzina obciążona serwitutami nie posiada gruntów przydatnych dla celów rolniczych.
Zwrócić należy uwagę, że pieniędzy, otrzymanych przy tego rodzaju likwidacji serwitutów zainteresowani na ręce nie dostają, będą one bowiem złożone do Kasy Powiatowej, jako depozyt Okręgowego Г rzędu Ziemskiego i mogą być wydane prawnym właścicielom jedynie tylko na kupno ziemi (art. 12 Rozporządzenia).
To ułatwienie, aczkolwiek umożliwi zlikwidowanie serwitutów w pewnych poszczególnych wypadkach, jednakowoż nie może być polecane i prawdopodobnie szerokiego zastosowania mieć nie będzie. Pieniądze złożone do depozytu, prawie nigdy nie będą stanowiły, szczególnie w dzisiejszych czasach. równoważnika utraconych przez włościan korzyści. W ten sposób strona korzystająca z serwitutów zawsze będzie pokrzywdzona, o ile niezwłocznie nie ulokuje tych pieniędzy w ziemi, jedynie więc tylko szybkie natychmiastowe wyznaczenie przez Urzędy Ziemskie odpowiednich parcel gruntowych mogłoby tą krzywdę złagodzić. Będzie to jednak możliwe tylko w tym wypadku, jeżeli w pobliżu Urzędy Ziemskie będą miały rozporządzalny zapas ziemi. Należy się więc spodziewać, że gotówkowa likwidacja serwitutów będzie się zdarzała tylko w nader wyjątkowych wypadkach, wobec istotnej niemożności otrzymania wynagrodzenia za serwituty w ziemi lub lasach.
Dla likwidacji serwitutów w drodze przymusu ustawa podaje pewne normy. Za podstawę do obliczenie wynagrodzenia za serwituty przyjmować w tych wypadkach należy wymiar tych serwitutów zapisany w tabelach likwidacyjnych i aktach nadawczych (art. 30). Zasadę tą w pewnym stopniu modyfikuje art. 31, który zaleca brać pod uwagę nie tylko wymiar serwitutów, zapisanych w tabeli likwidacyjnej lub akcie nadawczym, lecz i korzyści, osiągnięte z wykonywania prawa serwitutu w ciągu ostatnich lat 6-ciu.
Art. 31 nie Jest dostosowany do reszty ustawy. Cała bowiem ustawa traktuje, jako podstawę do określenia praw serwitutowych wpis w tabeli likwidacyjnej lub akcie nadawczym, nie zaś faktyczne użytkowanie. Art. 46 rozporządzenia nakazuje w wypadkach braku w zasadniczym wpisie w tabeli likwidacyjnej lub akcie nadawczym ścisłego określenia postaci i rozciągłości serwitutów wstrzymać postępowanie przymusowe do chwili dokonania tego ścisłego określenia w drodze urzędowej. to znaczy do chwili uzupełnienia wpisu w tabeli likwidacyjnej na mocy prawomocnej decyzji Komisji Ziemskiej Okręgowej. Nadaje to wpisowi serwitutowemu nie podlegające zmianom i poprawkom znaczenie prawne i uniemożliwia pozornie czynienie pewnych odstępstw od tego wpisu. Tymczasem art. 31 nakazuje brać również pod uwagę korzyści, osiągnięte z wykonania prawa serwitutu w ciąga ostatnich lat 6-ciu i to równorzędnie z wpisem serwitutowym w tabeli likwidacyjnej lub akcie nadawczym.
Mamy więc do czynienia z pewnem nieporozumieniem, które może być źródłem wielu sporów. Przepisy wykonawcze do ustawy nie podają w jakim stopniu te dwie podstawy obliczenia, niekiedy nawzajem się wykluczające, mają być uwzględniane przy określaniu wartości serwitutów. Niewątpliwie w danym względzie wyjdą Jeszcze pewne zarządzenia, w każdym bądź razie posiadacze praw serwitutowych muszą być Już dziś przygotowani na prawdopodobną konieczność udawadniania korzyści. Jakie osiągnęli z wykonywania swoich praw serwitutowych w ciągu ostatnich lat 5-ciu.
Przy obliczaniu wartości korzyści, jakie tracą posiadacze serwitutów, będą brane ceny przeciętne ostatniego ó-lecia i ustalona w ten sposób wartość roczna korzyści serwitutowych, będzie kapitalizowana według stopy 3 1/8 e,0 (mnożona przez 30). Wartość gruntów, wyznaczonych jako równoważnik utraconych korzyści serwitutowych, powinna ściśle odpowiadać określonej w powyższy sposób wartości. Szacunek gruntów niezbędny celem określenia ich obszarów będzie ustalany również jak i wartość utraconych praw serwitutowych według przeciętnych cen ostatniego 6-lecia.
Te normy mają być stosowane we wszystkich wypadkach przymusowej regulacji serwitutów i nie-pozostaną one niewątpliwie bez wpływu i na układy dobrowolne, zanim bowiem włościanie zdecyduje się zawrzeć układ dobrowolny, przedewszystkicm postarają się obliczyć, ileby otrzymali w wypadku układu przymusowego, aby módz wybrać ten sposób likwidacji serwitutów, który im zapewnić może większe korzyści. Z drugiej zaś strony również i właściciele dziedzin, obciążonych serwitutami będą za podstawę swych obliczeń bezwątpienia brali normy stosowane przy przymusowym układzie. W ten sposób po wydaniu nowej ustawy spodziewać się należy pewnego zwrotu w układach dobrowolnych: o ile bowiem poprzednio w braku norm prawnie ustalonych obliczenia korzyści traconych praw serwitutowych dokonywane były niemal w każdej okolicy w sposób inny i zawsze dość dowolny, co wytworzyło już pewną praktykę likwidacji serwitutów w różnych miejscowościach, o tyle normy obecne, ogólne dla całego kraju, ujednostajniające sposób obliczania traconych korzyści serwitutowych, a odbiegające jednak od poprzednio stosowanych prywatnie norm, tą dawną praktykę bez wątpienia zmienią.
Ustawa dąży do całkowitego zniesienia wszystkich serwitutów, jakie są wpisane do tabel likwidacyjnych lub aktów nadawczych (art. 1) z wyjątkiem tych drobnych, na których likwidowanie nic pozwalają miejscowe warunki bez wielkich przytem nakładów fart. 2). Do tych serwitutów zaliczyć należy serwituty czerpania wody, wodopoju, kopania piasku i gliny, wapna i innych materjałów. oraz przegonu i przejazdu.
Aby szybciej osiągnąć zamierzony cel, t. j. ostateczne zniesienie serwitutów, ustawa nie pozwala zarówno na częściową likwidację serwitutów, z których dana wieś korzysta, jak i na likwidowanie jednej tylko wsi wówczas, jeśli mąjątek jest obciążony serwitutami, należącemi do kilku wsi (art. 13—14). W ten sposób wszelkiego rodzaju serwituty muszą być likwidowane całkowicie dla wszystkich tych osad, które z nich korzystają, bez względu na kategorje, do których prawnie mogą być zaliczone. Wyjątek oczywiście mogą stanowić te drobne serwituty, o którym była mowa powyżej. Podobnie, jeżeli majątek ziemski jest obciążony serwitutami, należącemi do kilku wsi, to likwidacja takich służebności winna się odbywać jednocześnie we wszystkich tych wsiach, które z nich korzystają. Rzecz prosta, w jednych wsiach może się dokonywać na zasadzie układów’ dobrowolnych, w innych zaś w drodze przymusu. Jeśli więc majątek ziemski jest obciążony serwitutami, należącemi do kilku wsi i zawiera układ dobrowolny o zamianę serwitutów z jedną z nich, z pozostałem i zaś do ugody dojść nie może, to właściciel, składając układ dobrowolny do zatwierdzenia Urzędowi Ziemskiemu powinien jednocześnie wystąpić o przymusową likwidację serwitutów w pozostałych wsiach. Wymagana przez art. 14 jodnocześność likwidacji takich służebności nie może być rozumiana w sposób inny, jak tylko jako jednocześność wystąpienia do władz, prace zaś w poszczególnych wypadkach mogą być prowadzone w tempie różnym. Prawdopodobnie jednak Urzędy Ziemskie będą wymagały aby sprawy zatwierdzenia likwidacji były ostatecznie rozpatrywane na wspólnem posiedzeniu, to znaczy, że nie będzie hamowany przebieg likwidacji serwitutów we wsiach jednych na skutek tego, że w innych wsiach dokonywa się powolniej. natomiast szybciej ukończona likwidacja nie będzie mogła uzyskać zatwierdzenia przez Urzędy Ziemskie dopóty, póki nie zostaną ukończpnc prace przy likwidacji serwitutów we wszystkich wsiach, obciążających dany majątek.
Ustawa przewiduje również, że wynagrodzenie gruntowe za ulegające zniesieniu serwituty może być wydzielone niekoniecznie z majątku, obciążonego niemi, lecz i z innego majątku, należącego do tego samego właściciela (art. 12). W tym jednak wypadku. Jeżeli na tym majątku ciążą inne serwituty, to wszystkie one winny być również likwidowane jednocześnie.
Przepis ten może mieć duże zastosowanie przy układach dobrowolnych, i aczkolwiek ani ustawa ani rozporządzenie wykonawcze nie podkreśla tego wyraźnie, prawdopodobnie te tylko wypadki likwidacji mieli na myśli autorzy przepisu. Trudno sobie bowiem wyobrazić stosowanie tego przepisu w wypadkach likwidacji przymusowej. Pominę nielogiczność wydzielania wynagrodzenia za serwituty ciążące na jednym majątku z drugiego, zupełnie nie obciążonego serwitutami, a więc najczęściej odpowiednio dobrze zagospodarowanego, takie bowiem wypadki, mam nadzieję, nie będą się zdarzały, gdyż likwidacja serwitutów przeprowadza się w celu naprawy warunków gospodarczych, nic zaś ich pogorszenia. Lecz i w tym wypadku, kiedy obciążony serwitutami majątek nie jest dobrze zagospodarowany i mógłby być użyty na wynagrodzenie za serwituty, ciążące na innym majątku, należącym do tego samego właściciela, wydzielanie tych serwitutów w drodze przymusowej bez porozumienia się z zainteresowanymi posiadaczami praw serwitutowych i bez ich zgody nie byłoby wskazane. Zazwyczaj bowiem majątek taki jest bardziej odległy od ich siedzib, niż majątek, na którym wykonywują swoje prawa serwitutowe, otrzymanie więc tam ziemi mniej byłoby dla nich dogodne. Przypuszczać należy, że Główny Urząd Ziemski wyda potrzebne w tej mierze wyjaśnienia, bowiem zbyt częste i nieoględne stosowanie tego przepisu mogło by pociągnąć niepożądane nastęstwa dla korzystających z praw serwitutowych. Jednak w wypadku zgody stron przepis ten stanowi bardzo duże ułatwienie przy likwidowaniu serwitutów, pozwalając poniekąd przenosić je z jednej dziedziny na drugą, należącą do tego samego właściciela. Dzięki temu właściciel paru lub kilku jednostek gospodarczych może na ułożenie serwitutów poświęcić całkowicie jedną z nich, zachowując w całości inne.
Ustawa nie dopuszcza oddawania wzamian za zniesienie serwitutów lasów, które są uznane za ochronne i wogóle przy wszelkiem wydzielaniu tytułem wynagrodzenia za serwituty przestrzeni leśnych, wymacane jest zezwolenie odpowiednich urzędów ochrony lasów (art. 15).
Mimo tak szerokiego stosowania przymusu, nowa ustawa nosi jednak wyraźne cechy dążenia do usuwania serwitutów drogą dobrowolnego układu. Układ dobrowolny bowiem w wielu wypadkach może przerwać postępowanie przymusowe i tylko w razie całkowitej niemożności załatwienia polubownego sprawy zniesienia serwitutów, przymus zgodnie z duchem ustawy może być stosowany. Ustalenie jednak zasady przymusu, Jako ostatecznego środka do usunięcia tych dolegliwości, jakie istnienie serwitutów wywołuje, będzie miało bez-wątpienia znaczenie przynagląjące w sprawie układów dobrowolnych. Pozatem ustalone w związku z przymusem normy obliczenia wartości serwitutów będą miały decydujące znaczenie na określanie wysokości wynagrodzenia, przynależnego za zrzeczenie się praw serwitutowych i przy układach dobrowolnych. I na tern właściwie polega główne znaczenie nowej ustawy: stosując szereg ułatwień przy układach dobrowolnych na skutek wprowadzenia zasady przymusu przyśpiesza ich zawarcie i dąje jednocześnie podstawy do określenia sprawiedliwego wynagrodzenia. Przypuszczać należy, że w większości wypadków strony skorzystają z przysługującego im prawa zlikwidowania serwitutów na zasadzie dobrowolnego układu.
Różnice z dawnemi przepisami
Ułatwienia, jakie wprowadza ustawa o likwidacji serwitutów na terenie b. Królestwa Kongresowego z dnia 7-go maja 1920 roku w porównaniu z dawnym trybem przeprowadzania likwidacji serwitutów, polegają przedewszystkicm na wręcz odmiennem traktowania istoty serwitutów, niż to widzimy w b. ustawodawstwie rosyjskiem. Przepisy rosyjskie rozróżniały dwie główne kategorje serwitutów: serwitut indywidualny (należący do poszczególnych osób) i serwitut gromadzki (ogólny). T. zw. serwitut grupowy (należący do pewnej grupy gospodarzy zamieszkałych w danej wsi), co do swojej istoty był traktowany niemal na równi z serwitutem indywidualnym. potrzebna bowiem była do jego likwidacji zgoda wszystkich współwłaścicieli danego serwitutu. Każda z tych kategorji podlegała, jak już o tern pisałem. innemu trybowi likwidowania. A więc serwitut indywidualny był likwidowany na mocy układu z każdym z poszczególnych gospodarzy, posiadających prawa serwitutowe, serwitut zaś gromadzki, na zasadzie uchwały zebrania gromadzkiego, powziętej większością 2.3 głosów. Ten sposób likwidowania serwitutów powodował większą łatwość usuwania serwitutów o charakterze gromadzkim (np. pastwiskowych). usunięcie zaś serwitutów o charakterze indywidualnym (np. leśnych) czynił zależnem od zgody każdego z poszczególnych gospodarzy, korzystających z praw serwitutowych, na skutek czego całkowita likwidacja serwitutów indywidualnych rzadko kiedy następowała. Nowa ustawa wszystkie serwituty bez względu na ich charakter traktuje jednakowo i przepisuje jeden ogólny sposób ich likwidowania. W konsekwencji tego stanowiska zasadniczego, nowa ustawa nie tylko nie dopuszcza możności zlikwidowania części serwitutów (co się często zdarzało przy likwidacji serwitutów indywidualnych), ale nawet nakazuje likwidowanie jednocześnie wszystkich serwitutów, obciążających daną dziedzinę, jak również wszystkich serwitutów, z których dana wieś korzysta. Nietylko więc wszystkie serwituty danej wsi zostają zlikwidowane, ale jeśli majątek ziemski jest obciążony serwitutami należącemi do kilku wsi, to likwidacja powinna się odbyć jednocześnie we wszystkich wsiach, które z nich korzystają.
Rzecz prosta, w jednych z nich likwidacja może się odbywać w drodze dobrowolnego układu, w innych zaś w drodze przymusu, jednakowoż wszystkie serwituty muszą być likwidowane jednocześnie. Bowiem tylko wtedy można w należyty sposób sporządzić plan wydzielenia z obciążonego serwitutami majątku obszarów, należnych każdej z tych wsi z zachowaniem najbardziej dogodnej figury majątku oraz bez obawy, że dla którejkolwiek z nich może zabraknąć ziemi wzamian za serwituty (art. 13, 14).
Przy jednakowym trybie postępowania, zarówno przy serwitutach gromadzkich, jak i indywidualnych, nowa ustawa rozróżnia te kategorie serwitutów jedynie tylko w sposobie wydzielania wynagrodzenia za serwituty (art. 11). Mianowicie wynagrodzenie za serwituty indywidualne powinno być wydzielane posiadaczom poszczególnych gospodarstw każdemu oddzielnie, za serwituty zaś należące do całej wsi lub też pewnej grupy osad (gromadzkie lub grupowe) wynagrodzenie to może być wydzielone na własność wspólną, z tym jednakowoż zastrzeżeniem, że zwykła większość posiadaczy tej wspólnej własności może uchwalić przeprowadzenie podziału między poszczególne gospodarstwa. Podział ten jednak może być dokonany już po zatwierdzeniu układu serwitutowego.
Znaczne ułatwienie w porównaniu z poprzednim przebiegiem układów serwitutowych zawierają postanowienia nowego prawa o składzie zebrania, decydującego w sprawie likwidacji serwitutów. Dawne przepisy rosyjskie oddawały tą sprawę w ręce zebrania gromadzkiego, t. zn. zebrania wszystkich członków danej gromady, posiadających prawo głosu na zebraniu. Zebranie gromadzkie, jak już o tern mówiłem, decydowało jedynie tylko o likwidacji serwitutu gromadzkiego. Ten tryb postępowania zmieniony jest obecnie w sposób następujący: o likwidacji wszelkiego rodzaju serwitutów rozstrzygają zebrania, w których mają prawo uczestniczyć posiadacze osad, korzystających z prawdo serwitutów, przyczem za posiadacza uważana jest każda osoba (a więc nie tylko właściciel), która bezspornie posiada osadę przynajmniej wciągu jednego roku (art, 8); o ile osada stanowi własność kilku współwłaścicieli, wybierają oni jednego ze swego grona do uczestniczenia w tern zebraniu; jeśli zaś taki wybór nie nastąpi, — uczestniczy w zebraniu najstarszy z nich wiekiem. Od osób zaginionych uczestniczą kuratorowie przez sąd wyznaczeni. Od małoletnich, nieusamowolnionych, oraz od osób pozbawionych własnej woli, uczestniczą w zebraniach ich opiekunowie, wyznaczeni trybem pracz prawo przewidzianym. Od nieobecnych uczestniczą pełnomocnicy, specjalnie przez nich upoważnieni, lub w ich braku osoby istotnie zarządzające gospodarstwem nieobecnych, lub wreszcie osoby wyznaczone do załatwienia sprawy serwitutowej przez sąd. Małoletni usamowolnieni, oraz osoby ograniczone we własnej woli mogą uczestniczyć w zebraniach w asystencji wyznaczonego trybem przez prawo przepisanym — kuratora lub doradcy sądowego (art. 4).
Zebranie takie obowiązany jest zwołać sołtys na żądanie każdego posiadacza gospodarstwa, korzystającego z praw do serwitutów i są one prawomocne, o ile w nich bierze udział przynajmniej potowa osób, mających prawo uczestniczenia na takich zebraniach, czyli przynajmniej tylu, ile wynosi połowa osad, korzystających z praw serwitutowych. Na zebraniu tem przewodniczy sołtys, przedstawia zaś sprawę zwołujący to zebranie, wyjaśniając zgromadzonym korzyści, płynące z ułożenia serwitutów. Uchwały na zebraniach zapadają zwyczajną większością głosów (art. 5), czyli że o likwidacji serwitutów, czy to na drodze dobrowolnego układu. czy też w drodze wywołania likwidacji przymusowej decyduje taka liczba głosów, która przewyższa 1/4 liczby istniejących osad tabelowych. Widzimy więc, że zebrania tego rodzaju odbywają się nie tylko w innym składzie, niż zwyczajne gromadzkie, ale i uchwały na nich zapadają w sposób inny, niż na zebraniach gromadzkich. Nie są to bowiem zebrania gospodarzy, korzystających z praw do serwitutów, a jedynie tylko zebrania przedstawicieli poszczególnych osad, zapisanych w tabeli likwidacyjnej lub w akcie nadawczym po jednym od każdej osady. Nawet więc przy pełnym składzie takiego zebrania, t. zn. kiedy wszyscy uprawnieni do uczestniczenia w nich są obecni, liczba ich będzie zawsze mniejszą od faktycznej liczby dzisiejszych posiadaczy praw serwitutowych.
Wyjaśnię to na przykładzie: w pewnej wsi korzysta z serwitutów 45 osad tabelowych wpisanych do tabeli likwidacyjnej. Osady te na skutek podziału, rozdrobnienia, znajdują się dzisiaj w posiadaniu 08 gospodarzy, którzy wszyscy korzystają z praw serwitutowych. Otóż na zebraniu w sprawie likwidacji serwitutów mote mieć prawo głosu tylko 45 gospodarzy, t. ]. po jednym od każdęj osady. Będzie to wówczas, jeśli zebranie odbywa się w pełnym komplecie, dla prawomocności jego jednak wystarczy jeżeli się zbierze 23 gospodarzy, z których każdy reprezentuje inną osadę. Tych 23 gospodarzy ma jut prawo decydować, czy serwitut danej wsi powinien być zlikwidowany w drodze dobrowolnego układu, ma prawo udzielać pewnych upoważnień do zawarcia tego układu przez siebie wybranym pełnomocnikom, lub też może wystąpić do Urzędu Ziemskiego z żądaniem przeprowadzenia przymusowej likwidacji serwitutów. Uchwała w tym względzie będzie obowiązująca, skoro zapadnie zwyczajną większością głosów obecnych na zebraniu t. zn. skoro się za nią wypowie w cytowanym przezemnie przykładzie przynajmniej 12 gospodarzy (art. 5).
Jeśliby sołtys na skutek żądania któregokolwiek z posiadaczy serwitutów nie chciał zwołać zebrania, zwołującemu przysługuje prawo zwrócenia się do wójta gminy o nakazanie sołtysowi zwołania takiego zebrania, (art. 3 Rozporządzenia). Na zebraniach takich, Jak już o tern pisałem. Jest rozważana albo spraw’a dobrowolnego układu serwitutów, wtedy należy wybrać pełnomocników liczbie nie mniej, niż 2 osoby. (art. 4 Rozporządzenia) i upoważnić ich do działania w imieniu gromady i zawarcia z właścicielem majątku umowy dobrowolnej na warunkach, jakie uchwała zebrania postanowi (art. 16), albo też sprawa likwidacji przymusowej. W tym ostatnim wypadku prócz wyboru pełnomocników, w liczbie nie mniej jak 2 osoby, należy uchwalić również wystąpienie do Urzędów Ziemskich o przeprowadzenie likwidacji w drodze przymusu, zobowiązać się do poniesienia kosztów tej likwidacji (art. 15 punkt h. rozporządzenia) oraz pewnych świadczeń w naturze dla urzędników ziemskich (podwody do przejazdów na miejsce czynności i do najbliższych stacji kolejowych, mieszkania dla urzędników, bezpłatne dostarczenie materjałów drzewnych, potrzebnych przy pomiarach i na opał, potrzebna liczba robotników do prac pomiarowych i t. p.) (art. 20 Rozporządzenia). Pożądanem by też było, aby odrazu w tej uchwale zainteresowani podali kandydatów na członków i zastępców do Komisji Szacunkowo-Rozjemczej, która będzie określała wysokość należnego za zniesienie serwitutów odszkodowania (art. 62 Rozporządzenia), usuwa to bowiem potrzebę zwoływania w tym celu oddzielnego zebrania posiadaczy serwitutów.
Ostatnią wreszcie różnicą obecnego załatwiania sprawy serwitutowej w porównaniu z dawnym przebiegiem rzeczy, którą możemy jednak uważać za najważniejszą, jest powołanie do współpracy z urzędami, przeprowadzającemi likwidację Komisji Szacunkowo-Rozjemczych, które przygotowują właściwie cały projekt układu serwitutowego. Projekt ten może służyć stronom, jako podstawa do układu dobrowolnego, w razie zaś nie uzyskania zgody z ich strony, jako materjał do zastosowania przymusowej likwidacji serwitutów. W ten sposób do niezmiernie trudnej i ważnej sprawy likwidowania serwitutów powołani są przedstawiciele społeczeństwa, obdarzeni zaufaniem zainteresowanych stron, którzy przedkładają Urzędom Ziemskim najwłaściwszy i najmniej krzywdzący którąkolwiekbądź ze stron sposób usunięcia serwitutów. Urzędom Ziemskim pozostaje więc tylko stwierdzenie, czy przedstawiony projekt jest sporządzony zgodnie z przepisami prawa, czy nie narusza w czemśkolwiek interesów osób trzecich i zatwierdzenie go, Jeśli jest sporządzony zgodnie z obowiązującemi przepisami.
Powołanie do tej najważniejszej czynności przedstawicieli zainteresowanych stron łagodzi nieco ostrze przymusu przy likwidacji serwitutów, usuwa możność wszelkich nadużyć, sprowadza wszelkie sposoby usuwania serwitutów do polubownego w pewnym stopniu załatwiania tych spraw, w każdym bowiem wypadku obdarzeni zaufaniem stron przedstawiciele Komisji Szacunkowo – Rozjemczej będą mogli bronić interesów swojej strony i wysuwać swoje racje, umożliwiające wynalezienie najwłaściwszego sposobu załatwienia sprawy.
Różnice więc w trybie postępowania przy likwidacji serwitutów w porównaniu z przepisami dawnemi dadzą się sprowadzić do punktów następujących:
a) oprócz stosowanego poprzednio dobrowolnego układu nowe przepisy wprowadząją likwidację przymusową na żądanie jednej ze stron, lub nawet likwidację z urzędu przy dokonywaniu pewnych czynności agrarnych;
b) wbrew poprzednim przepisom, umożliwiającym częściową likwidację serwitutów, nowe prawo stanowi, że likwidacji muszą podlegać nie tylko wszystkie serwituty, z których dana wieś korzysta, lecz również wszystkie serwituty, obciążające dany majątek ziemski. Jedyne ograniczenie tyczy się serwitutów drobnych, jak to: serwitutów czerpania wody, wodopoju, kopania piasku, gliny, wapna i innych materjałów, oraz przegonu i przejazdu, które ulegają przymusowej likwidacji z urzędu tylko w tym wypadku, jeśli miejscowe warunki pozwalają na to bez wielkich nakładów;
c) nowe prawo nie rozróżnia, jak to czyniły dawne przepisy, serwitutów indywidualnych i gromadzkich i nakazuje stosować we wszystkich wypadkach jednakowy tryb postępowania, umożliwiając jedynie różne sposoby wydzielania wynagrodzenia za różne kategorje serwitutów:
d) o rozpoczęciu postępowania w sprawie likwidacji serwitutów decyduje, nie jak poprzednio zebranie gromadzkie, lecz umyślnie w tym celu zwoływane zebranie przedstawicieli osad serwitutowych, przyczem decyzja należy do zwyczajnej większości uczestniczących na prawomocnem zebraniu, a nie zaś, jak to było dotychczas, do większości
e) na zasadzie nowego prawa istnieje możność wypłacania należności za likwidowane serwituty w’ gotówce, co było przepisami dawnemi wzbronione;
0 do współpracy z Urzędami Ziemskiemi, przeprowadzającemi likwidację serwitutów wszelkiego rodzaju, powołano Komisje Szacunkowo – Rozjemcze, składające się z przedstawicieli, delegowanych przez zainteresowane strony. Takich Komisji poprzednie przepisy nie znały. Przeprowadzając likwidację serwitutów tylko na zasadzie dobrowolnych układów b. urzędy gubernjalne do spraw włościańskich i b. Komisarze do spraw włościańskich, ograniczali się tylko do stwierdzania i zatwierdzania umów dobrowolnych, nie odwołując się do żadnych ciał społecznych.
Likwidacja serwitutów na zasadzie układów dobrowolnych zwykle pociągała za sobą pewne koszty. Umowa sporządzana w tym wypadku przez strony przewidywała, która z nich i w jakiej mierze te koszty ponosi. W konsekwencji wprowadzenia likwidacji przymusowej na skutek zgłoszenia jednej ze stron, koszty związane z likwidacją, zgodnie z art. 15 rozporządzenia obciążać będą tą stronę, na żądanie której postępowanie w Urzędach Ziemskich zostało wszczęte. Art. 16 Rozporządzenia określa wysokość tych kosztów na 50 marek od każdego morga z pierwszych 200-u morgów przestrzeni otrzymywanej za serwituty i [po 30 marek od każdego następnego ponad 200 morgów. Pieniądze te winny być wniesione w dwóch ratach: przy złożeniu podania o przymusową likwidację 75% całkowitej należności, po zakończeniu zaś postępowania — reszta. Wobec tego. że w chwili złożenia podania o likwidację przymusową trudno określić przestrzeń, jaką włościanie otrzymają za serwituty, pierwsza rata oblicza się w wysokości 200-tu marek od osady tabelowej tart. 18 Rozporządzenia) a rozrachunek będzie dokonany po ustaleniu przez Urzędy Ziemskie przestrzeni gruntów oddawanych za serwituty, ujawnionych w dowodach pomiarowych (art. 17 Rozporządzenia). Gdy wynagrodzenie za zniesienie serwitutów następuje nie w ziemi, lecz w gotówce, to przypadające Urzędom Ziemskim koszty obliczane będą w wysokości 15 od przyznanego wynagrodzenia w gotowiźnie (art. 19 Rozporządzenia). Wysokość kosztów należnych Urzędom Ziemskim z tytułu likwidacji serwitutów określają każdorazowo Komisje Ziemskie Okręgowe, którym przysługuje prawo w drodze wyjątku zmniejszać te koszty, lecz nie więcej jak do .00*/» (art. 21 Rozporządzenia).
Przy likwidacji przymusowej wszystkie prace pomiarowe dokonywane są przez geometrów Urzędów Ziemskich, którzy występują jednocześnie jako uczestnicy Komisji Szacunkowo-Rozjemczej z głosem doradczym. Przy likwidacjach w drodze układów dobrowolnych roboty pomiarowe mają być dokonywane przez geometrów prywatnych, upoważnionych przez Główny Urząd Ziemski (art. 23 Rozporządzenia). Wobec tego, że w tym drugim wypadku koszty pomiarowe ponosi strona, która się do tego zobowiązała w umowie, podane powyżej koszty likwidacji serwitutów (50 względnie 30 marek z morga) obniżają się do 15%. czyli wynoszą 7 1/2, marek od każdego z pierwszych 200 morgów przestrzeni i 4 1/2 marek z każdego następnego ponad 200 morgów.
Pieniądze według powyższych obliczeń powinny być składane w Kasach Powiatowych na rachunek Urzędów Ziemskich i kwit, stwierdzający wpłacenie powyższych kwot na poczet kosztów, winien być dołączony do podania, składanego Komisarzowi Ziemskiemu zarówno w wypadku przymusowej likwidacji serwitutów, jak i dobrowolnego układu (art. 18 rozporządzenia).
Poza kosztami wymienionemi żadne inne koszty nie obciążają strony przy likwidowaniu serwitutów, wszelkie bowiem podania, dowody, dokumenty przedkładane do Urzędów Ziemskich z racji likwidacji, wolne są od opłat stemplowych i skarbowych (art. 22 rozporządzenia).
Likwidacja na zasadzie dobrowolnej umowy
Faktycznie zapoczątkowaniem likwidacji serwitutów na zasadzie dobrowolnego układu jest prywatne narazie porozumienie wsi i dworu. Cała gromada lub też pewni jej członkowie mogą się porozumiewać z dworem, co do ewentualnych warunków, które byłyby dogodne zarówno dla wsi, jak i dla dworu. Oprócz przestrzeni gruntów, jakie dwór zgadza się w tych prywatnych petraktacjach oddać za zlikwidowanie serwitutów, zainteresowani winni się jeszcze zapoznać z terenem, który ma być przeznaczony, jako wynagrodzenie. Jeżeli te prywatne pertraktacje, mają pewne szanse pomyślnego dojścia do skutku, byłoby najbardziej pożądanem, aby geometra prywatny, upoważniony przez Główny Urząd Ziemski do wykonania tego rodzaju czynności, wyznaczył chociażby w granicach ogólnych zaprojektowany do oddania włościanom teren na gruncie.
Te przedwstępne pertruktacje o charakterze jak to już mówiłem, czysto prywatnym, są niezbędne do formalnego zapoczątkowania sprawy zawarcia umowy. Gromada bowiem jedynie tylko wtedy chętnie i zgodnie upoważni pełnomocników do wyrażenia w jej imieniu zgody w podpisaniu umowy, jeśli będzie sobie dokładnie zdawała sprawę, jakie grunty uzyska wzamian zrzeczenia się praw serwitutowych. Jeżeliby nawet gromada upoważniła pełnomocników bez należytego przemyślenia tej sprawy, to wszelkie niezadowolenia, jakie niemal przy każdej likwidacji ze strony poszczególnych gospodarzy wypływają, skierowane będą przeciwko pełnomocnikom, którzy jakoby nadużyli zaufania gromady. W interesie więc zarówno pełnomocników, jak i całej gromady leży, aby przed rozpoczęciem kroków formalnych, potrzebnych do zapoczątkowania likwidacji w drodze dobrowolnego układu, to znaczy, przed zwołaniem zebrania, które upoważnia pełnomocników do zawarcia umowy, sama istota tej umowy i treść jej były dokładnie znane poszczególnym członkom gromady w drodze prywatnych, nieobowiązujących strony pertraktacji.
Skoro pertraktacje te są już w pewnym stopniu posunięte i gdy korzystający z serwitutów przyjdą do wniosku, że układ dobrowolny Jest możliwy i że jest nadzieja załatwienia tej sprawy w drodze dobrowolnego układu, zwołują zebranie, o którem mówiłem poprzednio, omawiając na niem szczegółowo warunki umowy, wymieniając wszelkie serwituty, podlegające likwidacji, jakie na mocy zapisów w tabeli likwidacyjnej lub akcie nadawczym przysługują gospodarzom, oraz wyszczególniając te grunty, które gromada zgadza się przyjąć od właściciela dóbr wzamian za zrzeczenie się swoich praw serwitutowych, ze szczegółowem podaniem miejscowości, granic i przestrzeni każdego użytku, jak również dróg, rowów i t. p. W tej samej uchwale należy wymienić w jaki sposób grunty te powinny być podzielone między poszczególnych posiadaczy obecnych gospodarstw, wyszczególniając dokładnie zasady podziału, jak to: przestrzeń każdego rodzaju ziemi, miejscowość, kierunek i kolejność parcel, jakie mają otrzymać poszczególni gospodarze. Jeżeli podziałowi na drobne parcele między poszczególne gospodarstwa mają podlegać obszary leśne, to uprzednio należy w tym celu uzyskać zgodę urzędów ochrony lasów Cart. 14 rozporządzenia).
Zwrócić muszę uwagę, że w celu zapobieżenia w miarę możności tworzeniu nowej szachownicy, grunty oddawane za zlikwidowane serwituty winny być zasadniczo wyznaczane oddzielnie dla każdego obecnie istniejącego gospodarstwa, nie licząc się zupełnie z numerami tabelowemi, t. zn. że jeśli pewien gospodarz posiada udział w kilku różnych numerach tabelowych. to wynagrodzenie za serwitut zostanie mu wyznaczone w jednem miejscu.
Każde więc istniejące gospodarstwo otrzymać winno przynależne mu grunty oddzielnie. W wypadkach zaś, gdy przy układaniu serwitutu ogólnego grunty mają być wydzielane we wspólne władanie. Urzędy Ziemskie określą udział każdego obecnego gospodarstwa do wydzielonej na własność wspólnoty (art. 13 rozporządzenia), jako podstawę do mającego nastąpić jej podziału.
Następnie należy w uchwale omówić szczegółowo, kto ponosi koszty związane z likwidacją serwitutów zarówno w gotówce, jak i w świadczeniach osobistych (dostarczanie podwód, dostarczanie robotnika i t. p.). Po omówieniu tych wszystkich warunków zebrani wybierają pełnomocników w liczbie nie mniej jak 2 osoby (art. 4 Rozporządzenia), i upoważniają ich do zawarcia na powyższych warunkach umowy z właścicielem dóbr, oraz do czynienia w imieniu posiadaczy gospodarstw, korzystających z praw do serwitutów wszystkiego, co będzie potrzebne do przeprowadzenia likwidacji serwitutów i podziału pomiędzy poszczególne gospodarstwa gruntów, otrzymanych z tytułu umowy.
Ostatnim punktem uchwały będzie zobowiązanie gromady do zwrotu pełnomocnikom wszystkich kosztów, jakie oni poniosą przy wykonywaniu swych czynności z tytułu upoważnienia. Uchwałę podpisują zgadzający się na zawarcie dobrowolnego układu (zwyczajna większość pełnomocnego zebrania) oraz sołtys—przewodniczący na tern zebraniu.
Uchwała taka zostąje spisaną w księdze uchwał wioskowych (art. 275 Zbioru Ustaw Włościańskich), przyczem zgodność jej odpisu z oryginałem winna być poświadczona przez Urząd Gminny.
Pełnomocnicy, stosując się ściśle do treści uchwały, zawierają w obecności przynajmniej 3 świadków z właścicielem lub rejentalnie upoważnionym jego zastępcą (art. 27 Rozporządzenia) układ dobrowolny na piśmie, przyczem własnoręczność podpisów osób wymienionych w umowie stwierdza Urząd Gminny (art. 26 Rozporządzenia).
Pełnomocnicy winni zwrócić uwagę, czy majątek, na którym ciążą serwituty, nie jest wystawiony na licytację publiczną. W tym bowiem wypadku właściciel nie ma prawa zawierania układów dobrowolnych i wszelkie umowy z nim będą uważane za nieważne. ‚Za majątek wystawiony na sprzedaż z licytacji publicznej uważać należy taki majątek, w którego księdze hipotecznej wniesione zostało odpowiednie ostrzeżenie (art. 1568 Ustaw postępowania cywilnego). Jeżeli umowę podpisuje nie sam właściciel, tylko jego zastępca, musi on posiadać specjalne pełnomocnictwo do zawierania takich umów, sporządzone w formie notarjalnej (art. 6 Rozporządzenia).
Po zapoczątkowaniu w ten sposób sprawy likwidacji serwitutów, strona zobowiązana do tego w umowie, winna niezwłocznie przystąpić do prac pomiarowych, o ile te nie zostały uskutecznione wcześniej. Jeszcze przed zwołaniem zebrania wioskowego.
Przy wystąpieniu bowiem do Urzędów Ziemskich winny być dołączone dowody pomiarowe (plany i rejestry w dwóch egzemplarzach) gruntów projektowanych do oddania za serwituty, sporządzone zgodnie z obowiązującemi przepisami technicznemi. Umożliwi to Komisarzowi stwierdzenie, że nie tylko zebrani rozumieją dokładnie treść i znaczenie zawartego układu, lecz nadto, że grunty oddawane za serwituty nie stanowią przedmiotu sporu, oraz, że każdy z układających się wie dokładnie. jakie grunty otrzymuje wzamian za zrzeczenie się praw serwitutowych.
Stosownie do tego rozporządzenia projekt układu serwitutowego musi być wyznaczony na gruncie przed oddaniem tej sprawy Urzędom Ziemskim, dlatego też lepiej byłoby sam układ dobrowolny o likwidacji serwitutów po pewnych tylko pertraktacjach przedwstępnych rozpocząć od prac pomiarowych, jak o tern wspominałem w początku rozdziału, a nie — od zebrania wioskowego.
Po sporządzeniu dowodów pomiarowych sprawa może być skierowana do Komisarza Ziemskiego. Prócz umowy, podpisanej przez strony i świadków, należy przesłać Komisarzowi Ziemskiemu następujące dokumenty: 1) wyciąg hipoteczny z księgi wieczystej dóbr. obciążonych serwitutami, 2) tabelę likwidacyjną lub akt nadawczy wsi likwidującej serwituty, a w braku takiej tabeli lub aktu odpis wierzytelny tych dokumentów, 3) poświadczony przez Urząd Gminny odpis uchwały zebrania posiadaczy gospodarstw, korzystających z serwitutów, powziętej w przedmiocie ich likwidacji, 4) dowody pomiarowe, 5) zezwolenie Urzędu Ochrony Lasów na wydzielenie i ewentualny podział na drobne parcele przestrzeni leśnych, o ile takie przestrzenie przewidziane są w umowie, 6) wykaz wierzycieli hipotecznych i osób, na rzecz których figurują w dziale 3-im wykazu hipotecznego ograniczenia prawa własności dóbr, regulujących serwituty z wyszczególnieniem ich prawnego miejsca zamieszkania, 7) kwit Kasy Powiatowej o wpłaceniu na rachunek Okręgowego Urzędu Ziemskiego odpowiedniej kwoty, tytułem kosztów (art. 28 Rozporządzenia).
Wszystkie te dokumenty, jak jut o tern wspomniałem, wolne są od opłat stemplowych i skarbowych.
Komisarz Ziemski po otrzymaniu akt sprawy ujeżdża na grunt w celu stwierdzenia, czy uchwała powzięta została zgodnie z przepisami prawa, zbadania treści i znaczenia zawartej umowy i dokonania oględzin gruntów, oddawanych za serwituty (art, 31 Rozporządzenia). Przy zaświadczeniu umowy w przedmiocie likwidacji serwitutów Komisarz zwraca uwagę, aby każdy z układających się znał dokładnie granice i przestrzeń gruntów, jaką otrzymuje wzamian za zrzeczenie się praw serwitutowych, aby grunty te nie stanowiły przedmiotu sporu, aby prawa wierzycieli i osób, na rzecz których figurują w dziale III Wykazu hipotecznego ograniczenia prawa własności dóbr regulujących serwituty nie były naruszone, oraz, aby zawarty układ likwidował jednocześnie wszystkie serwituty, obciążające majątek, lub też, aby właściciel tego majątku złożył dobrowolne układy w przedmiocie likwidacji z pozostałych serwitutów, lub zgłosił żądanie ich likwidacji w drodze przymusu.
O dniu swego przybycia na grunt Komisarz Ziemski zawiadamia strony, osoby zainteresowane w likwidacji serwitutów i świadków, obecnych przy podpisaniu umowy. Nadto zostaje również zawiadomiony geometra, który sporządzał dowody pomiarowe. oraz właściciele gruntów, sąsiadujących z gruntami, oddanemi za serwitut (art. 29 Rozporządzenia). Nieprzybycie jednak w terminie tych osób nie wstrzymuje czynności Komisarza Ziemskiego. Niezbędną jest jedynie obecność obu stron (art. 30 Rozporządzenia). Zebranie posiadaczy gospodarstw, korzystających z serwitutów zwołuje Urząd Gminny w godzinie, oznaczonej przez Komisarza Ziemskiego.
Oprócz zaświadczenia potrzebnych dokumentów, Komisarz Ziemski spisuje protokuł, do którego wnosi na żądanie osób zainteresowanych wszystkie ich zażalenia i skargi. Protokuł ten winien być podpisany przez wszystkie osoby, które były obecne przy czynnościach Komisarza Ziemskiego (art. 33 Rozporządzenia).
Umowa, z chwilą zaświadczenia jej przez Komisarza Ziemskiego, nie może już ulegać żadnym zmianom na żądanie stron (art, 34 Rozporządzenia). Jedynie tylko Urzędom Ziemskim przysługuje prawo wprowadzania pewnych zmian, nie co do treści układu, lecz tylko co do formy. Po zatwierdzeniu umowy przez Urzędy Ziemskie jest ona bezwzględnie obowiązująca dla stron.
Strony, które uważają, że na skutek powziętych w przedmiocie likwidacji serwitutów uchwał, prawa ich zostały naruszone, mogą wnieść skarg: do Komisji Ziemskiej Okręgowej, która rozstrzyga je ostatecznie. Skargi te winny być wniesione na ręce Komisarza Ziemskiego w ciągu dni 14 od daty zaświadczenia przez niego uchwały.
Komisarz Ziemski przesyła całą sprawę do Okręgowego Urzędu Ziemskiego, który ją bada zarówno co do istoty, jak i co do treści, pod względem prawnym i gospodarczym, poddaje rewizji technicznej przedłożone dowody pomiarowe, usuwa znajdujące się braki lub usterki i odpowiednio uzupełnione akta serwitutowe przedstawia Komisji Ziemskiej Okręgowej do rozpatrzenia (art. 38 Rozporządzeń ia).
Jeżeli przy likwidacji przewiduje się wynagrodzenie pieniężne w całości lub częściowe. Okręgowy Urząd Ziemski przed przekazaniem sprawy do Komiąji Ziemskiej Okręgowej, zażąda od właściciela majątku obciążonego serwitutami, złożenia w terminie 14-dniowym do Kasy Powiatowej przewidzianego w umowie wynagrodzenia do depozytu Okręgowego Urzędu Ziemskiego (art. 39 Rozporządzenia). Zatwierdzenie umowy jest uzależnione od złożenia tego depozytu i sprawa może nie być zatwierdzona. jeżeli złożenie depozytu nie nastąpi we wskazanym terminie.
Po powzięciu orzeczenia zatwierdzającego układ, Komisja Ziemska Okręgowa projektuje wpis dodatkowy do tabeli likwidacyjnej, i projekt tego wpisu przesyła do Głównej Komisji Ziemskiej do zatwierdzenia (art. 40 Rozporządzenia).
Zgodnie z ogólnym trybem postępowania w Urzędach Ziemskich, od decyzji Okręgowych Komisji Ziemskich, powziętych w przedmiocie dobrowolnych układów o zniesienie serwitutów, przysługuje prawo odwołania się do Głównej Komisji Ziemskiej (arb. 41 Rozporządzenia).
Po otrzymaniu decyzji Głównej Komisji Ziemskiej, Okręgowy Urząd Ziemski niezwłocznie zawiadamia strony, że mogą objąć w posiadanie grunty oddane za serwituty, oraz zarządza zakończenie sprawy pod względem prawnym przez wykreślenie z hipoteki ograniczeń, związanych z serwitutami, które uległy likwidacji, oraz wniesienie dodatkowego wpisu do tabeli likwidacyjnej lub aktu nadawczego według treści ustalonej decyzją Głównej Komisji Ziemskiej.
Jednocześnie wydaje pełnomocnikom posiadaczy gospodarstw, których serwituty zlikwidowano, jeden egzemplarz planu gruntów przez nich otrzymanych wraz z rejestrem pomiarowym, oraz zarządza, aby w ciągu miesiąca interesowani wnieśli do Kasy Powiatowej resztę należnych kosztów według wyliczenia Okręgowego Urzędu Ziemskiego (art. 43 Rozporządzenia).
Termin objęcia oddawanych gruntów w użytkowanie może być niekiedy znacznie wcześniejszy, w samej bowiem umowie może być on ustanowiony, w każdym bądź razie uzależnia się on od zatwierdzenia układu dobrowolnego w drodze instancji i użytkowane grunty nie mogą wcześniej stanowić własności nowych posiadaczy, nim sprawa przez Urzędy Ziemskie formalnie nie zostanie załatwiona. Wszelkie więc czasowe zaprzestanie korzystania z praw serwitutowych na tej podstawie, że włościanie już objęli w użytkowanie swoje grunty, może nosić Jedynie tylko cechy dobrowolnego układu między stronami do chwili rozstrzygnięcia sprawy przez Urzędy Ziemskie. Do tego bowiem momentu cały dobrowolny układ odgrywa jedynie tylko rolę projektu, który staje się obowią-zującym dla stron przedewszystkiem po zaświadczeniu umowy przez Komisarza Ziemskiego, a ostatecznie po zatwierdzeniu jej przez Komisje Ziemskie.
Aczkolwiek bieg instancji jest w pewnym stopniu przy układach dobrowolnych wzorowany na dawnych przepisach, jednakowoż już sam fakt, że ostatecznie zatwierdzająca władza znajduje się w Warszawie, a nie jak poprzednio w Petersburgu, niewątpliwie przyśpieszy moment zatwierdzenia układu, umożliwiając w ton sposób szybsze, likwidowanie serwitutów. Jeżeli zaś uwzględnić i większą łatwość w wywołaniu układu na skutek zmiany składu zebrania posiadaczy praw serwitutowych, decydującego o zawarciu umowy, oraz te uproszczenia, jakie wprowadza ustawa, usuwając różne kategorje serwitutów — to przypuszczać należy, że układy dobrowolne mają dużo szans powodzenia, że na ich drodze większość obecnie istniejących serwitutów może być zlikwidowana, że przymus mógłby być stosowany tylko w wypadkach braku chęci sprawiedliwego wynagrodzenia włościan za utracone przez nich korzyści, lub też przy złej woli stron.
W interesie zaś stron bezwarunkowo leżą układy dobrowolne. One tylko bowiem są w stanie zapewnić dobre stosunki sąsiedzkie, rozwiązując za zgodą obu stron, polubownie, ten węzeł, jakim dziś są związane dziedziny obciążone z uprawnionemi. Wszelki przymus przez strony wywołany, chociażby najbardziej względnie stosowany, chociażby przez rozjemców, przez strony wskazanych, jak to ma miejsce obecnie, projektowany, zawsze w swej konsekwencji może doprowadzić do zaognienia stosunków. Przypuszczać należy, że nie będzie to miało miejsca przy przymusie stosowanym z urzędu: obie strony wtedy będą jednakowo przymusowi temu podlegały i mogą go traktować jako konieczność państwową. Przymus jednak przez stronę wywołany, w wielu wypadkach może być uważany przez stronę drugą, jako wypowiedzenie wojny.
Dlatego też nowa ustawa daje wielokrotną możność przerwania postępowania przymusowego i zakończenia likwidacji na drodze dobrowolnego układu. Przyszłość wykaże w jakim stopniu strony będą chciały w zrozumieniu swego interesu skorzystać z tego przywileju.
Likwidacja przymusowa
Przymusowa likwidacja serwitutów na żądanie jednej ze stron
Przymusowa likwidacja serwitutów na żądanie jednej ze stron może nastąpić na skutek uchwały zebrania posiadaczy osad, korzystających z praw’ serwitutowych (art. 20), lub też na skutek podania właściciela majątku obciążonego serwitutami, przyczem jeżeli majątek należy do kilku współwłaścicieli, to wystarcza podanie złożone chociażby przez jednego z nich (art. 21). W razie nieobecności właścicieli mogą występować również ich prawni zastępcy, o ile posiadają na ten przedmiot specjalne pełnomocnictwa, sporządzone w formie notarjalnej. Aczkolwiek zgłoszenia te noszą jednostronny charakter, zazwyczaj jednak są poprzedzane pewnemi pertraktacjami stron w sprawie dobrowolnego układu serwitutu, są więc wynikiem niemożności doprowadzenia do końca tych pertraktacji. Pertraktacje te jednak nie są konieczne przy wystąpieniu i w zgłoszeniach kierowanych do Komisarza Ziemskiego. Oprócz podania strony, jeżeli o przymusową likwidację występuje właściciel majątku, lub odpisu uchwały, zaświadczonego przez Г rząd Gminny, jeżeli o likwidację występują korzystający z praw serwitutowych, powinny być dołączone tylko następujące dokumenty: (art, 45 rozporządzenia).
1) wyciąg hipoteczny z księgi wieczystej dóbr obciążonych serwitutami,
2) tabele likwidacyjne lub akty nadawcze wsi, których prawa do serwitutów nie zostały dotychczas zlikwidowane, a w braku ich wierzytelne odpisy tych dokumentów wraz z odpisami wszelkich dodatkowych do nich wpisów, przechowywanych w archiwum hipotecznem Sądu Okręgowego,
3) wykaz wierzycieli hipotecznych i osób, na rzecz których figurują w dziale III wykazu hipotecznego, ograniczenia prawa własności dóbr regulujących serwituty, z wyszczególnieniem ich prawnego miejsca zamieszkania,
4) kwit Kasy Powiatowej o wpłaceniu na rachunek Okręgowego Urzędu Ziemskiego odpowiedniej kwoty tytułem kosztów. Suma ta, jak o tern pisałem, ma wynosić po 200 marek od gospodarstwa tabelowego (art. IS Rozporządzenia).
Komisarz Ziemski po otrzymaniu zgłoszenia o przymusową likwidację serwitutów, zjeżdża na grunt celem przeprowadzenia dochodzenia w tej mierze (art. 47 Rozporządzenia). 0 dniu i celu przybycia Komisarz Ziemski zawiadamia: Urząd Gminny, polecając na oznaczoną godzinę zwołać zebranie wszystkich posiadaczy gospodarstw, korzystających z serwitutów na danym majątku, oraz właściciela majątku obciążonego serwitutami. Jeżeli likwidacji mają podlegać serwituty leśne, to prócz zainteresowanych stron, Komisarz Ziemski zawiadamia jeszcze Komisarza Ochrony Lasów (art, 47 Rozporządzenia). Nieprzybycie jednak w terminie osób wezwanych przez Komisarza Ziemskiego, z wyjątkiem strony żądającej likwidacji serwitutów. nie wstrzymuje jego czynności (art. 48 Rozporządzenia).
Po przybyciu na miejsce Komisarz Ziemski przedewszystkiem dokonywa szczegółowego opisu majątku, obciążonego serwitutami, następnie na zebraniu posiadaczy gospodarstw, korzystających z serwitutów w obecności wójta gminy lub sołtysa wsi, oraz osób przez siebie zawezwanych stwierdza, czy żądanie zlikwidowania serwitutów zgodne jest z ustawą i obowiązującemi przepisami. Następnie na podstawie przedłożonych dokumentów lub zeznań stron, względnie osób postronnych, stwierdza, jakie serwituty winny podlegać likwidacji, sporządza dla każdej wsi oddzielną imienną listę osób, wreszcie proponuje stronom zawarcie dobrowolnego układu (art. 60 Rozporządzenia).
W tym momencie, jeżeli strony przyjdą do porozumienia, mogą spisać umowę, w której jednak prócz punktów zamieszczanych w umowach normalnych, pożądanem byłoby zamieścić termin, w którym podejmująca się tego na podstawie umowy strona, winna przeprowadzić prące pomiarowe, oraz zebrać wszystkie dokumenty, jakie są potrzebne do przedstawienia Komisarzowi Ziemskiemu celem zatwierdzenia. Z chwilą bowiem wyrażenia przez strony zgody na zawarcie dobrowolnego układu po propozycji, uczynionej przez Komisarza Ziemskiego, postępowanie w sprawie przymusowej likwidacji serwitutów zostaje zawieszone, w interesie więc stron jest, aby ta przerwa nie była bezterminowa, oraz, żeby zakreślony termin na ostateczne dojście do porozumienia był możliwie krótki.
Jeśli zaś proponowany przez Komisarza Ziemskiego układ dobrowolny do skutku nie dojdzie. Komisarz Ziemski zawiadamia zebranych, że występuje za pośrednictwem Okręgowego Urzędu Ziemskiego z wnioskiem do Komisji Ziemskiej Okręgowej o przeprowadzenie likwidacji w drodze przymusu, zgodnie z życzeniem zgłaszającej się strony (art 61 Rozporządzenia).
Jeżeli zasadniczy wpis serwitutowy w tabeli likwidacyjnej lub akcie nadawczym nic określa ściśle postaci i rozciągłości serwitutów, oraz gdy uprawnieni do korzystania z serwitutów z powodów niezależnych od właściciela dziedziny obciążonej serwitutami z praw swych w całej pełni nie mogą korzystać, Komisarz Ziemski spisuje o powyższem protokuł i występuje za pośrednictwem Okręgowego Urzędu Ziemskiego do Komisji Ziemskiej Okręgowej z wnioskiem ścisłego określenia postaci i rozciągłości serwitutów, z jakich dana dziedzina powinna korzystać. W tym wypadku dalsze postępowanie przymusowe zostaje wstrzymane do czasu uprawomocnienia się decyzji, jaka w tym przedmiocie powzięta będzie przez Komisję Ziemską Okręgową (art. 46 Rozporządzenia). Likwidowanie bowiem serwitutów następować może jedynie tylko na zasadzie zupełnie ścisłego określenia postaci i rozciągłości serwitutów, które jest brane zgodnie z art. 30 Ustawy za podstawę do obliczenia wynagrodzenia za serwituty,
Z dokonanych czynności Komisarz Ziemski spisuje protokuł, w którym na żądanie stron obowiązany jest zamieścić ich oświadczenia w przedmiocie zamierzonej likwidacji. Protokuł ten, jak zresztą wszystkie wogóle protokoły, winien być podpisany przez wszystkie osoby, przyjmujące udział w tej czynności. Cały zebrany w ten sposób materiał Komisarz Ziemski przesyła do Okręgowego Urzędu Ziemskiego, który po dokładnem zbadaniu sprawy, usunięciu braków i usterek, jakie się znalazły w aktach nadesłanych, oraz po dołączeniu do akt wszelkich materjałów, jakie mogą być przechowywane w archiwach b. urzędów do spraw włościańskich, przedkłada go na najbliższe posiedzenie Komisji Ziemskiej Okręgowej do rozpatrzenia (art. 54 Rozporządzenia).
0 terminie posiedzenia Komisji Ziemskiej Okręgowej zostają powiadomione nictylko strony, lecz i wierzyciele hipoteczni, oraz osoby, na rzecz których figurują w dziale III-im wykazu hipotecznego ograniczenia prawa własności dóbr regulujących serwituty. Osoby te biorą udział w likwidadacji łącznie ze stronami i w tym celu Urzędy Ziemskie zawiadamiają je o każdej swej czynności (art. 8). Wezwania rozsyła stronom i osobom trzecim Okręgowy Urząd Ziemski, nieprzybycie ich jednak na posiedzenie nie wstrzymuje biegu sprawy (art. 05 Rozporządzenia).
Decyzja, nakazująca przymusową likwidację serwitutów, zapada na posiedzeniu Komisji Ziemskiej Okręgowej po wszechstronnem rozpatrzeniu przedłożonych akt, wysłuchaniu stron, osób interesowanych w zamierzonej likwidacji, oraz, o ile zachodzi potrzeba i biegłych. W każdym jednak wypadku Komisja’ Ziemska Okręgowa pozostawia stronom pewien okres czasu na przeprowadzenie likwidacji serwitutów w drodze dobrowolnej umowy i wyznacza termin rozpoczęcia postępowania przymusowego dopiero po upływie tego okresu czasu. Termin ten nie może być dłuższy od dni 60-ciu, -licząc od daty doręczenia stronom odpisu decyzji (56 art. Rozporządzenia), zależnym Jest jednak od uznania Komisji Ziemskiej Okręgowej, która w każdym poszczególnym wypadku oddzielnie go określa.
Jest to więc już druga możność przerwania postępowania przymusowego i dokonania likwidacji serwitutów w drodze dobrowolnego układu. O ile przy pierwszej, proponowanej przez Komisarza Ziemskiego przed sporządzeniem przezeń wniosku o wszczęciu likwidacji w drodze przymusu, strony mogły jeszcze nie zorjentować się dostatecznie w warunkach, na jakich serwituty winny być usunięte, mogły być w pewnym stopniu zaskoczone tą propozycją, to jednak do chwili uzyskania tej drugiej możności upłynie zwykle dłuższy okres czasu, który umożliwi stronom wszczęcie i doprowadzenie do pożądanego skutku pertraktacji w przedmiocie dobrowolnego układu. Tymbardziej, że wyznaczony przez Komisję Ziemską Okręgową termin rozpoczęcia postępowania przymusowego zawsze będzie następował po upływie kilku tygodni od daty doręczenia stronom decyzji.
Aczkolwiek decyzje Okręgowej Komisji Ziemskiej podlegają zaskarżeniu trybem ogólnym do Głównej Komisji Ziemskiej, to jednak zaskarżenie tych decyzji nie wstrzymuje biegu postępowania przymusowego, termin rozpoczęcia którego liczy się zawsze od dnia określonego w decyzji Okręgowej Komisji Ziemskiej (art. 58 Rozporządzenia).
Strony po otrzymaniu decyzji Komisji Ziemskiej Okręgowej, która im będzie niezwłocznie doręczona (art. 57 Rozporządzenia), mogą zawrzeć układ dobrowolny i w razie zgłoszenia go Komisarzowi Ziemskiemu, dalsze postępowanie odbywa się normalnym trybem postępowania przy układach dobrowolnych. W bardzo wielu wypadkach strony nie będą mogły przedstawić w wyznaczonym przez Komisję Ziemską Okręgową terminie wszystkich akt, wymaganych dla formalnego zapoczątkowania sprawy dobrowolnego układu. Szczególniej sporządzenie dowodów pomiarowych nie będzie mogło być dokonane. Należy więc, jak i w poprzednim wypadku wyrażenia swojej zgody na dobrowolny układ po propozycji, uczynionej przez Komisarza Ziemskiego, wprowadzić do umowy ostateczny termin przedstawienia wszelkich wymaganych dokumentów, termin, któryby odpowiadał obu układającym się stronom. Zastrzeżenie, że niezłożenie w umówionym przez strony terminie wymaganych przez przepisy dowodów, powoduje natychmiastowe rozpoczęcie postępowania przymusowego, powinno być dla Urzędów Ziemskich wystarczające Aczkolwiek bowiem przepisy wyraźnie tego nie podkreślają, to jednak zarówno duch ustawy jak i przepisów wykonawczych, wyraźnie wskazuje, że dobrowolny układ ma być traktowany, jako najbardziej pożądany sposób likwidowania serwitutów przymus zaś we wszystkich wypadkach będzie stosowany jedynie tylko w miarę wyraźnej konieczności. W ciągu całego postępowania przymusowego przy każdej sposobności stronom proponuje się układ dobrowolny: proponuje go Komisarz Ziemski przy przeprowadzeniu pierwiastkowego dochodzenia, proponuje go Komisja Ziemska Okręgowa przy ustaleniu terminu rozpoczęcia postępowania przymusowego i w dalszym rozwoju postępowania te propozycje jeszcze się będą zdarzały.
Dlatego też trudno przypuszczać, aby Urząd Ziemski stawiając ze względów zupełnie zrozumiałych (chodzi bowiem o szybkie zakończenie sprawy), termin względnie krótki, bo najwyżej dochodzący do 60-ciu dni, wymagał jednocześnie, aby w ciągu tego terminu były dokonane te wszystkie prace, jakie przewiduje w art. 28 Rozporządzeni a tembardziej, że art. GO Rozporządzenia wyraźnie mówi tylko o przedstawieniu umowy w przedmiocie likwidacji serwitutów w drodze dobrowolnego układu, spodziewać się więc należy, że wszystkie załączniki do tej umowy wymienione w art. 28 Rozporządzenia mogą być przedstawione Komisarzowi nieco później, byleby tylko w samej umowie był wyraźnie zastrzeżony termin ich przedstawienia.
Jeżeli jednak w terminie wyznaczonym decyzją Komisji Ziemskiej Okręgowej strony dobrowolnego układu Komisarzowi Ziemskiemu nie przedstawią, przystępuje on w dniu oznaczonym w tej decyzji, jako rozpoczęcie postępowania przymusowego, do likwidacji serwitutów w drodze przy–musu. Że zaś cały projekt przymusowej likwidacji serwitutów sporządzić ma Komisja Szacunkowo-Rozjemcza, prace Komisarza Ziemskiego rozpoczynają się od poczynienia kroków celem utworzenia tej Komisji.
Skład Komisji Szacunkowo-Rozjemczej określa art. 23 Ustawy. Do Komisji wchodzą następujące osoby z prawem głosu decydującego: po 2 przedstawicieli każdej strony interesowanej przez nią delegowanych, przyczem strony wyznaczają jednocześnie po 2 zastępców, oraz przewodniczący wy–brany przez przedstawicieli stron; prócz nich z prawem głosu doradczego biorą udział w pracach Komisji: geometra rządowy, instruktor rolniczy, lub inny fachowy rolnik z interesem stron nie związany, np. kierownik szkoły rolniczej, polu doświadczalnego i L p., a przy likwidacji serwitutów leśnych i technik leśny. Komisja więc się składa z 7, względnie 8 osób, w zależności od tego czy są likwidowane serwituty leśne, czy nie.
Pierwszą zatem pracą Komisarza Ziemskiego po przystąpieniu do likwidacji serwitutów w drodze przymusu będzie wezwanie stron, aby w ciągu 14 dni (art. 26) od daty otrzymania wezwania wskazały swoich przedstawicieli i ich zastępców do Komisji Szacunkowo-Rozjemczej. W wypadkach, gdy likwidacji podlegąją serwituty, należące do kilku wsi. Komisarz Ziemski zwołuje Komisję Szacunkowo – Rozjemczą dla każdej wsi oddzielnie, członkowie jednak jednej Komisji mogą być jednocześnie członkami i innych Komisji (art. 61 Rozporządzenia).
Ten przepis ma duże ułatwiające znaczenie, prace bowiem członków Komisji Szacunkowo-Rozjemczych wymagają dużej znajomości rzeczy i przepisów i konieczność powoływania w każdej Komisji innych ludzi, byłaby niczem nieuzasadnionem utrudnieniem. Wobec wyraźnego zaś brzmienia art. 61 członkowie Komisji nie będą zmuszeni obznajmiać się z całą procedurą prac Komisji Szaeunkowo-Rozjemczych tylko dla jednego wypadku, ale mogą swoje doświadczenie i wiadomości wyzyskać w całym szeregu likwidacji przymusowych. Mogą się do pewnego stopnia wyspecjalizować, co nietylko przyśpieszy przebieg likwidacji serwitutów, ale nadto uchroni prace od całego szeregu błędów, jakie niedoświadczeni członkowie Komisji mogliby w najlepszej wierze popełnić.
Gospodarze, korzystający z praw serwitutowych, wskazują przedstawicieli i ich zastępców do Komisji Szacunkowych albo na mocy uchwały, sporządzonej na zebraniu posiadaczy osad korzystających z praw serwitutowych, o którym mowa powyżej, albo też wskazać ich mogą pełnomocnicy gospodarstw korzystających z praw serwitutowych, o ile są do tego upoważnieni przez zebranie lub o ile sprawa wyboru przedstawicieli do Komisji ‚.Szacunkowo-Rozjemczej była przedmiotem obrad pierwszego zebrania posiadaczy* na którem postanowiono wszcząć przymusowe postępowanie (art. 62 Rozporządzenia).
Jeżeli strona w terminie wyznaczonym przez Komisarza Ziemskiego (14 dni) nie wskaże swoich przedstawicieli do Komisji Szacunkowo-Rozjemczej. to w myśl art. 2G Ustawy Komisarz sam wyznacza wszystkich członków Komisji. Ustawa i przepisy nie podają czem się ma kierować Komisarz Ziemski przy wyznaczaniu członków Komisji Szacunkowo-Rozjemczej, kogo ma traktować jako przedstawicieli jednej, kogo zaś jako przedstawicieli drugiej strony, poleca tylko wyznaczenie ich w myśl art. 2ó. Zgodnie z duchem wszystkich dotychczasowych ustaw agrarnych, cała praca urzędników ziemskich dokonywa się w ścisłem porozumieniu z przedstawicielami społeczeństwa i przy ich współudziale. Jest to najbardziej charakterystyczny rys naszego nowego ustawodawstwa, że Jednoosobowe decyzje nie mają w niem zastosowania, że zapadają kolegialnie, przy udziale przedstawicieli organizacji społecznych. Taką jest też i nowa organizacja Urzędów Ziemskich, która prócz dawniej istniejących Komisji o charakterze sądzącym, wprowadza .Jeszcze Komisje Ziemskie Powiatowe i Gminne, jako ciała doradcze i opinjodawcze przy Komisarzu Ziemskim. Trudno więc sobie wyobrazić, aby tak ważnej czynności, jak wyznaczenie członków Komisji Szacunkowo • Rozjemczej miał dokonywać Komisarz Ziemski swoją władzą bez porozumienia się z jakiemikolwiek bądź organizacjami społecznemi oraz ciałami doradczemi. Stałoby to w rażącej sprzeczności z całą tendencją naszego nowego ustawodawstwa tembardziej, że na Komisji Szacunkowo-Rozjemczej wyznaczonej przez Komisarza Ziemskiego, ten sam Komisarz Ziemski przewodniczy. Zasada rozjemczości byłaby wtedy naruszona i cała rola Komisji Szacunkowo-Rozjemczej sprowadzałaby się jedynie do asystowania przy czynnościach Komisarza Ziemskiego.
Ale Ustawa o likwidacji serwitutów została uchwalona dnia 7-go maja 1920 roku. czyli na dwa miesiące przed uchwaleniem ustawy o organizacji Urzędów Ziemskich (6 lipiec 1920 r.) w momencie więc jej uchwalania obecna organizacja Urzędów Ziemskich nie istniała, nie istniały też i ciała doradcze przy Komisarzu Ziemskim (Komisje Powiatowe i Gminne). Nie mogła więc ta ustawa przewidywać zasiągania opinji tych ciał doradczych przy wyznaczaniu członków Komisji Szacunkowo-Rozjemczych. Obecnie jednak spodziewać się należy, że Główny Urząd Ziemski ustali na mocy nowej organizacji tryb postępowania przy wyznaczaniu członków Komisji Szacunkowo-Rozjemczych, zgodnie z duchem ustawodawstwa, W takim razie powinien się on dokonywać po zasiągnięciu opinji ciał doradczych, będzie to bowiem jedyny sposób zachowania zasady rozjemczości, tembardziej, że spodziewać się należy, iż wypadki, kiedy nie obie strony (strona zgłaszająca przymusową likwidację zawsze wskaże swych przedstawicieli), ale jedna strona nie zgłosi swych przedstawicieli, będą dosyć częste.
Wyznaczeni przez strony członkowie Komisji po wspólnem porozumieniu wybierają przewodniczącego, który w tym wypadku odgrywa rolę superarbitra. Należy się spodziewać, że w pewnych wypadkach strony nie dojdą do porozumienia, co do osoby przewodniczącego. W takim razie przewodniczyć może Komisarz Ziemski lub wyznaczony przez niego zastępca (art. 26). Przepisy nie podają kto może być zastępcą Komisarza Ziemskiego przy przewodniczeniu w Komisji Szacunkowo-Rozjemczej. Prawdopodobnie jednak w większości wypadków będzie to geometra rządowy, który z urzędu wchodzi w skład Kumisji, coprawda tylko z głosem ■doradczym, przy objęciu jednak przewodniczenia w zastępstwie Komisarza, uzyskuje głos decydujący. Ze względu na dużą liczbę serwitutów, szczególniej w pewnych okręgach ziemskich, Urzędy nie będą mogły do każdej г Komisji Szacunkowo-Rozjemczej wysyłać aż 2 urzędników, z drugiej ztś strony dla członków Komisji zawsze będzie rzeczą pożądaną, aby pracami jej kierował urzędnik, więcej obeznany z formalną stroną sprawy. Prawdopodobnie więc, szczególniej w tych okręgach, gdzie liczba układanych serwitutów będzie większa, przewodnictwo będzie spoczywało w ręku geometry rządowego, o ile w tych okolicach nie znajdą się ludzie wpływowi, których zarówno jedna, jak i druga strona chętnie obdarzy swojem zaufaniem.
Po wyborze przewodniczącego Komisarz Ziemski rozpoczyna starania celem dopełnienia składu Komisji Szacunkowo-Rozjemczej przez siły fachowe <z głosem doradczym) i zwołąje pierwsze posiedzenie Komisji Szacunkowo – Rozjemczej, przyczem wezwani winni stawić się w oznaczonym terminie i miejscu. Nieusprawiedliwione nie stawienie się pociąga za sobą wymierzenie przez Komisarza Ziemskiego kary pieniężnej do 500 marek (Art. 27). Z chwilą ukonstytuowania się Komisji Szacunkowo-Rozjemczej Komisarz Ziemski przekazuje za odpowiedniem pokwitowaniem przewodniczącemu
Komisji wszelkie materjały, dokumenty i akty (Art. C4 Rozporządzenia).
Przed przystąpieniem do swych czynności, członkowie Komisji Szacunkowo-Rozjemczej winni zwrócić się do Komisarza Ziemskiego z prośbą
0 odczytanie odnośnych ustępów Rozporządzenia Prezesa Głównego Urzędu Ziemskiego w przedmiocie wykonania ustawy o likwidacji serwitutów
1 szczegółowe wyjaśnienie tych wszystkich wątpliwości, jakie się mogą nasunąć.
Zbyt poważną bowiem jest praca Komisji Szacnnkowo-Koąjemczej, aby można było do niej przystąpić na zasadzie tylko jakichkolwiek bądź ogólnikowych wyjaśnień. Wszak Komisja Szacunkowo-Rozjemcza projektuje cały sposób likwidowania serwitutów, określa ich wartość, podaje wysokość należnego wynagrodzenia, szacuje grunty przeznaczone do oddania wzamian za serwituty, określa ich obszar, jednem słowem przygotowuje całą sprawę do zatwierdzenia Urzędów Ziemskich. Trzeba więc całą rzecz zrozumieć, przemyśleć, a dopiero wtedy rozpocząć swą pracę. Prócz wszelkich wyjaśnień, Komisarz Ziemski dostarcza również przewodniczącemu Komisji wszelkie potrzebne druki, wzory, formularze i t. p.
Z chwilą ukonstytuowania się Komiąji Szacunkowo-Roąjemczej cały bieg sprawy uzależniony jest od sprawności jej prac, Urzędy Ziemskie bowiem w tym momencie nie działąją i ujmują sprawę w swoje ręce dopiero po otrzymaniu akt Komisji Szacunkowo-Rozjemczej.
Szczegółowe rozpatrzenie prac Komisji Szacunkowo Rozjemczej ująłem w następnym rozdziale. Prace jej bowiem stanowią zamkniętą w sobie całość, która ma swoje pewne właściwości i powinna być oddzielnie traktowana. Tembardziej, że książka ta ma służyć jako poradnik dla członków Komisji Szacunkowo-Rozjemczych, na ich więc pracę należało położyć szczególny nacisk. Dla utrzymania jedynie pewnej ciągłości, na tern miejscu nadmienić muszę, że ogólnie biorąc, prace Komisji Szacunkowo-Roęjemczej będą następujące: na zasadzie wymiaru serwitutów zapisanych w tabeli likwidacyjnej lub akcie nadawczym, oraz korzyści osiągniętych z wykonania praw serwitutowych w ciągu ostatnich 5-ciu lat (art. 31), Komisja Szacunkowo-Rozjemcza określi wartość roczną korzyści serwitutowych dla każdej osady oddzielnie. Tą wartość roczną mnoży przez 30 (kapitalizuje z 3 i 3 %) i otrzymuje wysokość wynagrodzenia, przypadającego każdej osadzie, które winno być posiadaczowi każdej osady oddane w ziemi lub w lasach. Jednocześnie Komisja projektuje, które grunty mają być oddane za serwitut, oraz określa ich wartość na zasadzie cen przeciętnych ostatniego 0-lecia (art. 30). Każdy posiadacz praw serwitutowych winien otrzymać taki obszar gruntu, wartość którego, według obliczeń przez Komisję dokonanych, odpowiadałaby wartości utraconych przezeń korzyści serwitutowych.
W wypadkach wynagrodzenia pieniężnego, czynności Komisji Szacunkowo-Rozjemczej kończą się z chwilą ustalenia przez nią skapitalizowanej wartości utraconych korzyści serwitutowych przez każde poszczególne gospodarstwo tabelowe i po należytcm i wszechstronnem umotywowaniu konieczności zastosowania takiego wynagrodzenia w protokule zakończenia czynności (art. 75 rozporządzenia).
Cała więc praca ustalenia zarówno wartości utraconych serwitutów, jak również przynależnego za nie wynagrodzenia, obarcza Komisję Szacunkowo-Rozjemczą. Ona opracowuje cały projekt przymusowej likwidacji serwitutów i po ukończeniu przekazuje wszystkie akta Komisarzowi Ziemskiemu, sama zaś rozwiązuje się (art 34). Го otrzymaniu wszelkich materjalów od Komisji Szacunkowo-Rozjemczej Komisarz Ziemski, o ile sam nie przewodniczył w Komisji, po zawiadomieniu stron i osób zainteresowanych, sprawdza projekt na miejscu, proponuje w miarę potrzeby odpowiednie zmiany i uzupełnienia i wzywa strony do zgodzenia się na projekt, proponowany przez Komisję Szacunkowo-Rozjemczą. (art. 35).
Jeśli strony przyjmą projekt likwidacji. Komisarz Ziemski spisuje na zasadach ogólnych układ dobrowolny, zarządza wykonanie projektu na gruncie i sprawa w dalszym ciągu rozwiązuje się na drodze układu dobrowolnego, tak, jak gdyby przymus nie był zupełnie stosowany. Jest to więc trzeci wypadek, kiedy strony mogą przerwać przymusowe postępowanie i polubownie doprowadzić do zniesienia serwitutów (art 79 rozporządzenia).
Jeżeli jednak którakolwiek strona nie zaakceptuje powyższego projektu, uważając, że on krzywdzi Jej interesy, Komisarz Ziemski ogłasza stronom możności złożenia w ciągu dni И na jego ręce motywowanego na piśmie sprzeciwu, a po upływie tego terminu akta całej sprawy wraz ze swem wyjaśnieniem przesyła do Okręgowego Urzędu Ziemskiego celem wniesienia na posiedzenia Komisji Ziemskiej Okręgowej (art. 80 rozporządzenia!-
Komisja Ziemska Okręgowa przedstawiony projekt zatwierdza lub też zwraca Komisarzowi Ziemskiemu dla poczynienia poprawek i uzupełnień. Może go też odrzucić, powierzając innemu Komisarzowi przeprowadzenie przymusowej likwidacji serwitutów, ustanawiając nowy termin na jej rozpoczęcie (art. 38). Decyzje powzięte przez Komisję Ziemską Okręgową mogą być zaskarżone do Głównej Komisji Ziemskiej w ciągu dni 14 od daty ich doręczenia stronom w redakcji ostatecznej. Decyzje te zapadają na posiedzeniach publicznych, -i w wypadku jeśli projekt likwidacji uzyska zatwierdzenie, zawierać będą polecenia wykonania projektu na gruncie, wniosek do Głównej Komisji Ziemskiej w sprawie projektowanego wpisu dodatkowego do tabeli likwidacyjnej lub aktu nadawczego i określenie wysokości kosztów, należnych Okręgowemu Urzędowi Ziemskiemu z tytułu przeprowadzenia prac związanych z likwidacją serwitutów (art. 86 rozporządzenia).
Zatwierdzony projekt likwidacji serwitutów będzie przesłany Komisarzowi Ziemskiemu do wykonania na gruncie po uprawomocnieniu się decyzji Okręgowej Komisji Ziemskiej (art. 40). Jest to ostatnia czynność przy likwidacji serwitutów. Z chwilą jej wykonania serwituty w danej miejscowości i faktycznie i prawnie przestaję istnieć.
We wszystkich wypadkach likwidacji serwitutów w majątkach państwowych, zarówno wtedy, gdy majątek ten stanowi dziedzinę obciążoną serwitutami, jak i korzystającą z praw do serwitutów w charakterze strony występuje urzędnik Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych, zarządzającego wszystkiemi majątkami państwowemi, zaopatrzony w specjalne pełnomocnictwa (art. 44 Rozporządzenia).
Na zakończenie zaznaczyć należy, że ani urzędnicy państwowi, ani członkowie Komisji Szacunkowo-Rozjemczej, ani wreszcie geometrzy prywatni nie mogą być wyznaczani do prowadzenia robót, związanych z likwidacją serwitutów w wypadkach następujących:
1) jeżeli oni sami, ich żony, krewni w linji prostej, zstępnej lub wstępnej, bez ograniczenia stopni, krewni zaś bocznej linji pierwszych 4-ch stopni i powinowaci 3-ch stopni oraz przysposobieni przez nich lub przysposabiający uczestniczą w likwidacji serwitutów w charakterze strony interesowanej;
2) Jeżeli są opiekunami lub zarządząją majątkiem osób, uczestniczących w likwidacji serwitutów;
3) Jeżeli ktokolwiek z uczestników likwidacji zarządza ich majątkiem lub interesami i
4) Jeżeli oni lub ich żony są najbliższymi prawnymi spadkobiercami któregokolwiek z uczestników likwidacji serwitutów lub też prowadzą z nimi spór sądowy (art. 24 rozporządzenia).
Likwidacja przymusowa z urzędu
Ustawa i rozporządzenie wykonawcze nie podaje szczegółowego toku postępowania przy przymusowej likwidacji z urzędu, chociaż art 19 przytacza kilka wypadków, podanych przezemnie wyżej, kiedy ta forma przymusu może być stosowana. Jedynie tylko art. 84 rozporządzenia głosi, że w wypadkach przewidzianych w art. 19 ustawy Urzędy Ziemskie przystępują z urzędu do przymusowej likwidacji na zasadzie każdorazowego orzeczenia Komisji Okręgowej Ziemskiej, powziętego na wniosek Komisarza Ziemskiego.
Z artykułu tego wynika, że przymusową likwidację z urzędu wywołuje wniosek Komisarza Ziemskiego, złożony po uprzedniem przeprowadzeniu dochodzenia i stwierdzeniu konieczności zastosowania przymusowej likwidacji z urzędu. Ten pierwszy etap .wywołania likwidacji serwitutów z urzędu. Jest dla nas najbardziej ciekawy, następne bowiem etapy, od chwili orzeczenia Komisji Ziemskiej Okręgowej o zastosowaniu przymusu, będą się dokonywały analogicznie do przeprowadzania likwidacji przymusowej na skutek zgłoszenia jednej ze stron interesowanych.
Art. 19 ustawy upoważnia władze państwowe do wszczęcia przymusowej likwidacji z urzędu we wszelkich wypadkach na terenie urządzenia rolnego, jak to: przy komasacji, parcelacji, kolonizacji, przy meljoracjach rolnych, zmieniających istniejący stan użytków serwitutowych, oraz w wypadkach, wypływających z ustaw w przedmiocie wykonywania reformy rolnej. Ten cały szereg wypadków, umożliwiający zastosowanie przymusu z urzędu aczkolwiek dość obszerny, nie może być jednak uważany za wystarczający. Tembardziej, że roz. porządzenie wykonawcze (art. 8, 9 i 10) rozszerzające zasadę wymienioną w ustawie o jednoczesnem likwidowaniu wszystkich serwitutów, wprowadza pewną niebezpieczną praktykę, która może wywołać przekreślenie rozpoczętej już likwidacji ze względów jedynie tylko formalnych.
Art. 8 rozporządzenia ustała zasadę, że jeżeli w toku postępowania wywołanego przez dobrowolny układ stron łub też w drodze przymusu na żądanie jednej z nich, okaże się, że likwidacji podlegają nie wszystkie kategorje serwitutów, przysługujące wsi na danym majątku, U rzędy Ziemskie wzywąją stronę, która powyższe postępowanie wywołała. aby w terminie 2-miesięcznym od daty wezwania przedstawiła układ polubowny, dotyczący likwidacji pozostałych serwitutów lub też, aby wystąpiła z żądaniem ich zlikwidowania w drodze przymusu. Podobnie art. » rozporządzenia ustala zasadę, że jeśli w toku postępowania, wywołanego przez dobrowolny układ stron, czy też w drodze przymusił na żądanie Jednej z nich okaże się, że likwidacji podlega tylko część serwitutów, jakiem» dany majątek jest obciążony, to Urzędy Ziemskie w wypadku, gdy postępowanie wszczęto na skutek układu lub żądania właściciela majątku, obciążonego serwitutami o przymusową ich likwidację» wzywają właściciela tego majątku, aby w terminie 2-miesięcznym od daty otrzymania wezwania przedstawił układ polubowny, dotyczący likwidacji pozostałych serwitutów lub też, aby wystąpił z żądaniem o ich zlikwidowanie w drodze przymusu. W wypadku zaś, gdy postępowanie wszczęto na skutek żądania właścicieli gospodarstw, korzystających z praw do serwitutów, zawiadamiają ich, że do czasu otrzymania zgłoszeń od posiadaczy praw serwitutowych z innych wsi, korzystających z serwitutów na tym samym majątku, postępowanie zostaje zawieszone.
Ten ostatni ustęp już wydaje się niebezpieczny. Niepozostawienie bowiem terminu, w jakim te zgłoszenia od właścicieli gospodarstw innych wsi mają wpłynąć do Urzędów, powoduje w pewnej mierze nic liczenie się z żądaniami właścicieli gospodarstw, korzystających z praw serwitutowych w tym wypadku, gdy oprócz nich w danym majątku z serwitutów korzystają jeszcze i inne wsie. Częstokroć bowiem może się zdarzyć, że mimo wszelkich ułatwień w wywołaniu przymusowej likwidacji na żądanie jednej strony, nie wszystkie wsie, obciążające serwitutami jeden majątek będą chciały wystąpić do władz o zastosowanie przymusu. Niektóre z nich, czy to specjalnie faworyzowane przez właściciela, w którego interesie nie leży zlikwidowanie serwitutów, czy też na skutek innych warunków zainteresowane w nielikwidowaniu ich, nie będą chciały wystąpić do władz o zastosowanie przymusu i w takim wypadku wszelkie zgłoszenia pozostałych wsi o wydzielenie przynależnego im ekwiwalentu za serwituty, pozostaną bez skutku, do czasu bowiem „otrzymania zgłoszeń od właścicieli innych wsi, korzystających z serwitutów na tym samym majątku postępowanie zostaje zawieszone” (ark 9 rozporządzenia).
Ten sposób postawienią sprawy może spowodować bardzo wiele zawodów. Ludność rolnicza powiadomiona o tern, że na skutek ich zgłoszenia, uchwalonego przy zachowaniu pewnych form. rząd będzie stosował przymusową likwidację serwitutów, będzie, jak już dotychczasowa praktyka wskazać, z podobnemi zgłoszeniami występowała w nadziei, że zlikwiduje swoje serwituty, tymczasem w bardzo wielu wypadkach zgłoszenia te mogą być bezprzedmiotowe. Ten punkt rozporządzenia wymaga możliwie szybkiej rewizji.
Jednakowoż przyznać trzeba, że nawet gdyby w wypadku, powyżej omawianym, był jak w poprzednich, postawiony pewien termin (np. 2-miesięczny) na otrzymanie zgłoszeń od innych wsi, korzystających z serwitutów na tym samym majątku. postać rzeczy nie uległaby wielkiej zmianie wobec brzmienia art. 10-go rozporządzenia, który postanawia, że niezłożenie w terminie do Urzędów
Ziemskich dodatkowych okładów o zlikwidowanie pozostałych serwitutów łub zgłoszeń o ich zlikwidowaniu w drodze przymusu, powoduje umorzenie sprawy. Ten artykuł, wymagający również rewizji i zmiany, dopóki Jeszcze obowiązuje przekreślać będzie znaczną część zgłoszeń o przymusową likwidację serwitutów i w’ bardzo wielu wypadkach uniemożliwi jej dokonanie. Wyobraźmy sobie tego rodzaju przykład: właściciel majątku, na którym ciążą serwituty 3-cb wsi, zawiera dobrowolny układ z jedną z tych wsi. Z chwilą, gdy wystąpi do Urzędów Ziemskich i on, i zainteresowani wobec tego, że warunki układu są dla nich odpowiednie, uważają sprawę niemal za skończoną, a nawet częstokroć drobni rolnicy mogą być wpuszczeni w czasowe posiadanie gruntów, przeznaczonych dla nich na mocy dobrowolnego układu. Właściciel jednak otrzymuje wezwanie Urzędów Ziemskich, że wobec tego, że na majątku ciążą jeszcze serwituty 2-ch innych wsi, pozostawia mu się 2-miesięczny termin na zgłoszenie likwidacji w drodze przymusu serwitutów tych wsi lub też na układ dobrowolny z niemi. W tym terminie nie zawsze właściciel będzie mógł zgłosić wystąpienie o przymusowy układ, co jest rzeczą znacznie łatwiejszą, a już prawie nigdy nie będzie mógł zawrzeć dobrowolnego układu z pozostałemi wsiami. Niedotrzymanie zaś lego terminu powoduje ni mniej ni więcej tylko umorzenie sprawy, tej sprawy, którą strony uważały za definitywnie zakończoną, oparta bowiem była na ich zgodzie.
Zdaniem mojem byłoby bardziej pożądane, gdyby Urzędy Ziemskie, podtrzymując zasadę ustawy, w razie niedotrzymania terminów wkraczały w swoje prawa i przeprowadzały w pozostałych wsiach likwidację z urzędu, traktując cały ten teren, jako teren urządzenia rolnego. Inaczej bowiem znaczna część serwitutów zostaje odłożona aż do chwili wszczęcia ogólnej przymusowej likwidacji z urzędu (po upływie 10 lat), a wiele wysiłków, jakie już dziś zostały podjęte, może pozostać całkowicie bez skutku. Spodziewać się należy, że ten punkt rozporządzenia, również jak i poprzedni ulegną zmianie w celu umożliwienia stronom szybszej likwidacji serwitutów.
Coprawda art. 19 ustawy, podając wypadki przymusowej likwidacji z urzędu, nie przewiduje wyraźnie ingerencji władz przy niemożności zlikwidowania wszystkich serwitutów. Jeżeli jednak wyraźnie tonie jest powiedziane, to tembardziej pożądane byłoby takie interpretowanie tego artykułu, któreby ułatwiło sprawę likwidacji i uczyniło ją bardziej prostą i życiową. Taka interpretacja byłaby możliwa wówczas, jeśliby w rozporządzeniu wykonawczem Urzędy Ziemskie wyraźnie zaznaczyły, że tereny, na których dokonywa się likwidacja serwitutów należy uważać za tereny urządzenia rolnego. W takim razie w myśl punktu a art. 19-go władze państwowe mogłyby w każdym wypadku wkroczyć w wywołaną na skutek żądania jednej ze stron likwidację serwitutów, aby w żadnym wypadku nie dopuścić umorzenia raz rozpoczętej sprawy, umorzenie to bowiem zawsze będzie powodowało zawód i niezadowolenie zainteresowanych.
Dopóki jednak rozporządzenie wykonawcze nie uległo zmianie, zastosowanie przymusu z urzędu będzie możliwe tylko wówczas, jeśli na terenach tych wsi będzie się dokonywała komasacja, lub też w majątkach sąsiednich parcelacja i kolonizacja, albo w majątku, obciążonym serwitutami zostaną dokonywane meljoracje rolne, zmieniające istniejący stan użytków serwitutów. Takie postawienie sprawy. rzecz prosta, ogromnie komplikuje, przedłuża i utrudnia sprawę likwidacji serwitutów.
Wracając do sprawy przymusowej likwidacji z urzędu, zaznaczyć trzeba, że wniosek o niej składa Komisarz Ziemski, przyczem dotychczasowe rozporządzenia nie wskazują, czy wniosek ten ma być poparty opinją ciał doraczych istniejących przy Komisarzu Ziemskim, czy też nie. Może to wynikać albo z tego, że ustawa o likwidacji serwitutów poprzedziła ustawę o organizacji Urzędów Ziemskich, ustanawiającą ciała doradcze przy Komisarzu Ziemskim, nie mogło więc w niej być o nich mowy, albo też, że ustawodawcy uważali, że sprawy te winny być załatwiane przez Komisarza Ziemskiego jednoosobowo. Przy tern ostatniem postawieniu sprawy odpowiedzialność Komisarza Ziemskiego za bieg wypadków przy likwidacji serwitutów jest bardzo duża i cała sprawa przymusowej likwidacji z urzędu znajduje się całkowicie w ręku Komisarza Ziemskiego. Bez wniosku bowiem z jego strony nie może być wszczęta.
Składając wniosek w sprawie przymusowej likwidacji, Komisarz Ziemski uprzednio przeprowadza dochodzenia w ten sam sposób, jak przy przymusowej likwidacji na skutek zgłoszenia jednej ze stron. Cała różnica polega na tern, że jako materjał wstępny służy zamiast podania strony, opinja Komisarza o ewentualnej konieczności zastosowania przymusu. Cały materjał dochodzeniowy zostaje przesłany do Komisji Ziemskiej Okręgowej, która trybem normalnym orzeka o wszczęciu przymusowej likwidacji z urzędu (art 88 rozporządzenia). Dalszy bieg spraw, nieprzewidziany w rozporządzeniu, przez analogję będzie taki sam, jak i przy przymusowej likwidacji na żądanie jednej ze stron. Ciekawym momentem będzie powołanie Komisji Szacunkowo-Rozjemczej, która w tych wypadkach zapewne niema! zawsze będzie wyznaczona przez władze, spodziewać się bowiem należy, że strony, nietylko niezainteresowan w likwidacji serwitutów, ale niekiedy przeciwne jej, nie będą chciały wskazać swoich przedstawicieli. Dalsze prace Komisji Szacunkowo-Rozjemczych i cały prze-bieg późniejszy prawdopodobnie będzie analogiczny do przymusowej likwidacji na skutek zgłoszenia jednej ze stron, aczkolwiek rozporządzenie wyraźnie o tem nie mówi.
To postawienie sprawy przymusowej likwidacji z urzędu w rozporządzeniu wykonawczem czyni wrażenie, że Urzędy Ziemskie nie liczyły się z możnością przeprowadzenia w większej ilości likwidacji z urzędu, uważając zapewne, że drogą układów i zgłoszenia stron sprawa likwidacji będzie należycie rozwiązana. Dlatego też likwidacja przymusowa z urzędu w pewnej mierze nosi charakter pewnej nadbudowy, która praktycznego zastosowania mieć nie będzie, a będzie ustalała jedynie zasadę, w miarę koniecznej potrzeby wprowadzaną w życie. Otóż już teraz po rocznem stosowaniu ustawy potrzeba ta jest zupełnie wyraźna. Bez możności bowiem rozstrzygnięcia w pewnych wypadkach sprawy likwidacji serwitutów w drodze urzędowej znaczna część dotychczasowych zgłoszeń o likwidację staje się nieaktualną. Bezwątpienia zmiany wprowadzone w rozporządzeniu wykonawczem, a umożliwiające stosowanie praktyczne likwidacji z*urzędu, owiane będą tym samym duchem, co i ustawa i przyczynią się do najbardziej prostego, najbardziej łatwego i szybkiego załatwienia sprawy likwidacji serwitutów.
Podział pastwisk wspólnych z dworem
Ustawa traktuje również i o tych pastwiskach, które w tabelach likwidacyjnych są nazwane wspólnemi z dworem, oraz o wygonach dworskich, na których włościanie mają serwituty pastwiskowe. Pastwiska te, jak o tern wspominałem już poprzednio, dzielone były i dawniej w drodze przymusu na zasadzie prawa z roku 1875, z tern ograniczeniem, że wydzielenie z pastwiska przynależnych sobie gruntów mogła wywołać tylko ta strona, której grunty bezpośrednio graniczyły ze wspólnemi pastwiskiem.
Nowa ustawa rozstrzyga tą sprawę w sposób nieco inny. Traktując pastwiska wspólne, jako serwituty, podporządkowuje je pod te wszystkie przepisy, które wprowadza przy likwidowaniu serwitutów. Prawo więc wywołania podziału tych pastwisk przysługuje nietylko tej stronie, której grunty bezpośrednio graniczą ze wspólnem pastwiskiem, ale wogóle jednej ze stron, mających do niego uprawnienia. Na zasadzie prawa z 1875 roku na skutek żądania strony wydzielano tylko grunty, które były jej przynależne, pozostawiając resztę pastwiska we wspólnem władaniu pozostałych współwłaścicieli, nie żądających wydzielenia, w wypadkach jeśli pastwisko było wspólną własnością kilku wsi i dworu. Ten tryb postępowania na zasadzie nowej ustawy jest niemożliwy, gdyż zgodnie z jej zasadą wszystkie serwituty winny być likwidowane jednocześnie. Jeśli więc dzisiaj jedna strona zgłasza chęć wydzielenia przynależnej jej części ze wspólnego pastwiska, to całe wspólne pastwisko dzieli się między wszystkich współwłaścicieli.
W wypadkach regulacji przymusowej pastwiska wspólne z dworem dzielą się proporcjonalnie do ilości bydła właścicieli dziedziny obciążonej i posiadaczy serwitutów oznaczonej w tabelach (art. 32). Jeżeli jednak taka ilość w tabeli nic była dokładnie określona, to za podstawę należy przyjąć przeciętną roczną ilość sztuk bydła, jaką strony wyganiały na pastwisko w okresie 5-ciu lat przed wybuchem wojny w 1914 roku. Ilość tą, na podstawie uprzednich dochodzeń, wymienia Komisarz Ziemski we wniosku, wysyłanym do Komisji Ziemskięj Okręgowej, która na posiedzeniu publicznem określa powyższą ilość sztuk bydła (art. 82 rozporządzenia). W tym wypadku Komisja Ziemska Okręgowa wyznacza termin rozpoczęcia postępowania przymusowego dopiero po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie ścisłego określenia ilości sztuk bydła.
W wypadku przymusowego podziału wspólnych z dworem pastwisk, nowa ustawa utrzymuje normy dawniej przyjęte, to znaczy, że na jedną sztukę bydła włościańskiego lub na odpowiednią ilość małych sztuk nie mogą otrzymać posiadacze serwitutów więcej, jak po trzy morgi pastwiska. Obszar ten może być jednak zmniejszony na zasadzie ogólnej klasyfikacji i szacunku dokonanego przez Komiąję Szacunkowo – Rozjemczą. Szczegółowe prace Komisji Szacunkowo – Rozjemczej w tym wypadku będą podane w następnym rozdziale.
Ułatwienia zastosowane do podziału pastwisk wspólnych z dworem dają możność usunięcia ostatniej formy, hamującej normalny rozwój zarówno drobnych gospodarstw, jak i obszarów dworskich. Po usunięciu tych przeżytków każdy z posiadaczy gruntu będzie miał możność rozporządzania się całą swoją własnością, zagospodarowania jej w najwłaściwszy sposób, po uprzedniem scaleniu swoich gruntów, o ile są dzisiaj położone w szachownicy.
Prace Komisji Szacunkowo-Rozjemczych
Zapoznanie się z materjałem
O sposobie powołania Komisji Szacunkowo-Rozjemczych pisałem już w poprzednim rozdziale. Bez względu na to. w jaki sposób Komisja powstaje, czy zostaje wskazaną przez strony, czy też wyznaczoną przez Urząd Ziemski, czy wybiera sobie przewodniczącego, czy też przewodniczy jej z urzędu Komisarz Ziemski, na pierwszem jej posiedzeniu musi być obecny Komisarz Ziemski, który wręcza przewodniczącemu dokumenty, dotyczące sprawy likwidacji serwitutów danej wsi. W tym miejscu chciałbym jeszcze raz przypomnieć, jakie to powinny być dokumenty: przedewszystkiem składają się one z tej serji dokumentów, które przy przedłożeniu Urzędom Ziemskim żądania o zlikwidowaniu serwitutów w drodze przymusowej strony powinny do podania dołączyć. A więc będzie to: 1) wyciąg hipoteczny z księgi wieczystej dóbr, obciążonych serwitutami, 2) tabele likwidacyjne lub akty nadawcze wsi, których prawa do serwitutów nie zostały dotychczas zlikwidowane, a w braku ich wierzytelne odpisy tych dokumentów wraz z odpisami wszelkich dodatkowych do nich wpisów przechowywanych w archiwum hipotecznem Sądu Okręgowego, 3) wykaz wierzycieli hipotecznych i osób, na rzecz których figurują w dziale Hl-cim wykazu hipotecznego ograniczenia prawa własności dóbr, regulujących serwituty, 4) kwit kasy powiatowej o wpłaceniu na rachunek Okręgowego Urzędu Ziemskiego odpowicdniej kwoty tytułem kosztów przy likwidacji serwitutów (art. 45 Rozporządzenia).
Drugą katcgorję dokumentów będą stanowiły dochodzenia Komisarza Ziemskiego oraz prace z niemi związane. Będą to:
l) wszelkie zwrotne egzemplarze wezwań i zawiadomień, skierowane do stron i osób interesowanych w likwidacji serwitutów, 2) szczegółowy opis majątku, obciążonego serwitutami wraz ze szkicem odręcznym gruntów tego majątku, o ile strony nie przedstawiły w toku postępowania dowodów pomiarowych, 3) imienna lista posiadaczy gospodarstw, korzystających z serwitutów, 4) protokuł dochodzenia Komisarza Ziemskiego w sprawie zamierzonej likwidacji serwitutów.
Następną kategorję dokumentów będą stanowiły te, które stwierdzają stanowisko władz okręgowych w przedmiocie zamierzonej likwidacji serwitutów, a więc będą tam: 1) wszelkie materjały bezpośrednio związane z określeniem postaci i rozciągłości serwitutów, jakie.mogłyby być przechowywane w archiwach b. Urzędów do spraw włościańskich, 2) odpis decyzji Komisji Ziemskiej Okręgowej, nakazujący rozpoczęcie postępowania przymusowego, 3) polecenie Okręgowego Urzędu Ziemskiego wykonania decyzji Okręgowej Komisji Ziemskiej. Wreszcie czwarta kategorja dokumentów stwierdzać będzie prace Komisarza Ziemskiego po otrzymaniu tego polecenia i zawierać będzie dowody, stwierdzające powołanie Komisji Szacunkowo-RczJemczej, jak to: zwrotne egzemplarze wezwań do wskazanych przez strony swych przedstawicieli i ich zastępców, odpisy uchwał posiadaczy gospodarstw korzystających z serwitutów, powziętych w tym względzie i tp. (art.Sl rozporządzenia).
Następnym dokumentem w aktach likwidacji serwitutów będzie jut protokuł utworzenia Komisji Szacunkowo-Rozjemczej. Pierwsze posiedzenie poza sporządzeniem tego protokułu powinno być poświęcone zapoznaniu się członków Komisji zarówno z przysługującemi im prawami i obowiązkami oraz zakresem prac Komisji, jak również z tabelą likwidacyjną względnie aktem nadawczym wsi układającej serwituty, stwierdzającemi prawne ich podstawy.
Co do pierwszego Komisarz winien odczytać wszystkie artykuły, dotyczące prac Komisji Szacunkowo Rozjemczej tak z ustawy (25 —31) jak i z rozporządzenia wykonawczego (64 — 74), oraz nietylko wyjaśnić ich znaczenie, lecz zapoznać członków z duchem i intencjami ustawy, oraz udzielić im wszelkich odpowiedzi na wysuwane przez nich wątpliwości. Co się zaś tyczy drugiego, to aby dokładnie zapoznać się z tabelami likwidacyjnemi i aktami nadawczemi, jako z podstawami prawne-mi serwitutów, należy zdawać sobie dokładnie sprawę z samego układu tych dokumentów.
Po uwłaszczeniu włościan w roku 1864 ich tytuły własności były wpisane do tabel likwidacyjnych, jeśli grunty otrzymane przez włościan stanowiły własność prywatną, lub też do aktów nadawczych, jeśli grunty stanowiły własność skarbową. Zarówno jeden jak i drugi dokument wypełniany był na dwuch stronach, przyczem lewa strona dokumentu zawierała następujące rubryki: w akcie nadawczym
1) Nr. Nr. porządkowe,
2) imiona i nazwiska uwłaszczonych włościan,
3) wyciąg z rejestru pomiarowego, wyszczególniający jaki obszar i jakich mianowicie użytków i nieużytków wy. mienieni w tabeli włościanie otrzymali przy uwłaszczeniu.
Pod ostatniemi Nr. Nr. porządkowcmi wpisywane były: a) grunty wspólne, b) nieużytki, znajdiyące się w posiadaniu całej gromady (ulice, drogi, rowy, rzeczki i t. p.). W tabeli likwidacyjnej oprócz rubryk powyższych na lewej stronie znajdowała się jeszcze druga numeracja włościan, mianowicie według projektu tabeli likwidacyjnej, ostatniemi zaś rubrykami było ocenianie tych powinności, które włościanie spełniali dla dworu, oraz suma wynagrodzenia właściciela obliczona na zasadzie art. 16 — 26 ukazu z roku 1864. Na prawej zaś stronie zarówno tabeli likwidacyjnej, jak i aktu nadawczego wpisywano te służebności, które przysługiwały uwłaszczonym włościanom. Był tam również zamieszczony wykaz osad spornych w razie niemożności ustalenia istotnego posiadacza w momencie wydania ukazu.
Przy wpisywaniu nazwisk uwłaszczonych włościan w tabelach likwidacyjnych rozróżniano osady, istniejące w chwili wydania ukazu z 26-maja 1846 roku (Dz. Pr. tom 38, str. 4) od urządzonych w czasach późniejszych; podpadające pod działanie tego ukazu od niepodpadających. Umieszczane tam wreszcie były zajęte przez włościan pustki. W aktach zaś nadawczych, grunty nadane włościanom na mocy ukazu z 19-go lutego 1864 roku wpisywane były oddzielnie od gruntów otrzymanych na mocy później wydanych rozporządzeń, a mianowicie: z 18-go marca 1865 roku (I)z. Pr. tom. 3. str. 154) o nadaniu gruntów w oczynszowanych majątkach skarbowych komornikom; z 14-go grudnia 1866 roku (Dz. Pr. tom 66, str. 56) o nadaniu gruntów z majątków skarbowych, poklasztornych ł poduchownych włościanom bezrolnym; z 30-go sierpnia IS65 roku (Dz. Pr. tom 6, str. 62) o nadaniu gruntów małorolnym i bezrolnym górnikom, jak również i innych rozporządzeń, wydanych w poszczególnych wypadkach w przedmiocie nadania gruntów z majątków skarbowych.
Tabele likwidacyjne i akty nadawcze prócz rubryk powyższych posiadały jeszcze napis zatwierdzający, pisany przez obie strony tabeli, w którym jeszcze raz wymieniano ogólną przestrzeń gruntów, otrzymanych przez gromadę przy uwłaszczeniu z wyszczególnieniem przestrzeni użytków i nieużytków. Wszelkie zmiany w posiadaniu gromady od chwili uwłaszczenia były wnoszone do tabeli likwidacyjnej lub aktu nadawczego, jako wpisy dodatkowe, zamieszczane po napisie zatwierdzającym. Takiemi zmianami przedewszystkiem były różnice w przestrzeni, ujawnione na zasadzie nowego pomiaru. W tym wypadku oprócz dodatkowego wpisu, stwierdzającego zmianę przestrzeni, były jeszcze czynione w odpowiednich rubrykach poprawki czerwonym kolorem. W tern sam sposób dokonywane było sprostowanie mylnie wpisanych przy układaniu tabeli lub akt nazwisk uwłaszczonych włościan (Bolesław Giliczyński. Technika Komasacji, Warszawa 191Й r.). Otrzymanie jednak przez gromadę dodatkowych ilości gruntu przy regulacji serwitutów lub na skutek zamiany stwierdzane było tylko wpisem dodatkowym bez skreślenia zasadniczego wpisu serwitutowego, umieszczonego na prawej stronic tabeli. Stąd wynika, że aby ustalić z jakich serwitutów wieś ma prawo korzystać w danej chwili, nie należy się ograniczyć na przejrzeniu tylko zasadniczego wpisu do tabeli zamieszczonego na jej prawej stronic, ale trzeba również zapoznać się ze wszystkiemi wpisami dodatkowemi, które mogą całkowicie lub częściowo anulować ten zasadniczy wpis. Tak samo jako dodatkowy wpis zamieszczane było ścisłe określenie rozciągłości serwitutów, jeśli było później ustanawiane. Najbardziej więc szczegółowe i wyczerpujące zapoznanie się z wszystkiemi wpisami tabeli likwidacyjnej stanowić będzie pierwszy obowiązek Komisji Szacunkowo-Rozjemczej.
Dla obliczenia sumy wynagrodzenia za zniesienie stosunków dominjalnych na zasadzie ukazu z 28-go października 1846 roku należnego właścicielom miast i miasteczek („posadow”) przemianowanycb z miast, pisane były w tabele likwidacyjne według tych samych wzorów co i dla wsi. W części pierwszej tych tabel wpisywane były osady, należące do mieszczan – rolników, jak rów nież tych włościan, których grunty leżały za miastem, jednak w granicAch gruntów miejskich.
Oryginały tabel likwidacyjnych i aktów nadawczych przesyłane były, jak o tern wspominałem, do archiwum Ziemskiego Oddziału Ministerjum Spraw Wewnętrznych i w chwili obecnej są dla nas niedostępne. We wszelkich więc czynnościach, gdzie należy się oprzeć na tych dokumentach, poprzestawać trzeba na odpisach przez odpowiednie władze w czasie swoim poświadczanych. Odpisów takich z tabel likwidacyjnych sporządzały władze rosyjskie 4-ry. Były one wydawane:
l) właścicielowi majątku lub jego pełnomocnikowi,
2) sołtysowi odnośnej gromady,
3) Urzędowi Gubernjalnemu,
4) Wydziałowi Hipotecznemu w celu wyłączenia z hipotek majątków gruntów, nadanych włościanom, jak również wpisania zgodnie z tabelą likwidacyjną do działu III-go serwitutów, obciążających majątek.
Wobec tak dużej liczby odpisów, poświadczonych przez odnośne władze, brak oryginałów tabel likwidacyjnych w wyjątkowych tylko wypadkach może uniemożliwić prowadzenie sprawy.
Akty nadawcze, których oryginały również były wysyłane,do archiwum Ziemskiego Oddziału, były sporządzane w mniejszej ilości odpisów, mianowicie tylko w 3-ch. Odpisy te były wręczane:
l) Urzędowi Gubernjalnemu,
2) sołtysowi odpowiedniej gromady i
3) Zarządowi Rolnictwa i Dóbr Państwowych w celu poczynienia potrzebnych zmian w hipotece.
Umyślnie zastanowiłem się nieco dłużej nad sprawą dokumentów, stwierdzających prawa włoscian do serwitutów, uważam bowiem, że członkowie Komisji Szacunkowo – Rozjemczych powinni się zupełnie dobrze orjentować w tych dokumentach, na zasadzie których mają układać projekt likwidacji serwitutów. Zwrócić muszę uwagę jeszcze na jedną okoliczność, że we wszystkich tych dokumentach członkowie Komisji Szacunkowo – Rozjemczych będą mieli do czynienia z t. zw. osadami tabelowemi, które jako jednostki gospodarcze już dzisiaj nie istnieją i chociaż wszystkie początkowe wyliczenia na nich się będą opierały, to jednak zgodnie z art, 13 rozporządzenia grunty oddawane za serwitut będą wyznaczane nie dla osad tabelowych, lecz oddzielnie dla każdego obecnie istniejącego gospodarstwa, w pracach więc swoich Komisje będą musiały obliczyć wysokość serwitutów, z których korzysta każde obecnie istniejące gospodarstwo oddzielnie. Jako materjał urzędowy do określenia obecnie istniejących gospodarstw Komisja Szacunkowo-Rozjemcza otrzyma wykaz sporządzony przez Powiatowy Urząd Ziemski według ustalonego wzoru.
Ustalenie wartości serwitutów
Po dokładnem i wszechstronnem zapoznaniu się z wyżej wymięionemi materjałami, dostarczonemi Komisji Szacunkowo – Rozjemczej przez Komisarza Ziemskiego rozpoczynają się właściwe jej prace. Przedewszystkiem Komisja wzywa strony i osoby interesowane w likwidacji w celu wysłuchania ich życzeń i żądań. Życzenia te bowiem mogą być w niektórych wypadkach w pewnej mierze uwzględnione przy oprącowaniu planu likwidacji. Jednocześnie Komisja Szacunkowo-Rozjemcza rozpoczyna zbierać materjały potrzebne do ustalenia wartości jednostek serwitutów. zgodnie bowiem z rozporządzeniem, wartość ta powinna być oznaczona według cen przeciętnych ostatniego pięciolecia.
Przy ustalaniu cen jednostek materjalu i korzyści użytkowych, jakie posiadacze gospodarstw osiągali przeciętnie w ciągu każdego roku Komisja Szacunkowo-Rozjemcza kierować się będzie cenami rynkowemi, wiarogodność których powinna być poparta dowodami rzeczowomi lub też zeznaniami osób, niezainteresowanych w likwidacji serwitutów. W celu więc ustalenia tej ceny Komisja Szacunkowo-Rozjemcza bada świadków, a w razie potrzeby i biegłych i ustala oddzielnie dla każdego roku z ostatnich lat pięciu przeciętną miejscową cenę.
O ile za podstawę obliczenia brane są ceny sprzedażne (rynkowe) materjałów lub korzyści w stanie, w jakim otrzymują je gospodarze na miejscu, to rubryki .koszt utrzymania (robocizna, przewóz i t. p.) wymienione w arkuszach, jakie Komiąja Szacunkowo-Rozjemcza otrzyma od Komisarza Ziemskiego nie mają zastosowania. Natomiast, gdy za podstawę przyjmuje się cenę sprzedażną gotowego materjału np. posusz w kupkach na miejscu w lesie, to wartość zbieraniny, jaka przysługuje gospodarzom wynosić będzie wymieniona cena gałęzi w kupkach po potrąceniu kosztów zbiórki.
Wogóle przy ustalaniu wszelkich cen Komisja Szacunkowo-Rozjemcza również na podstawie badań świadków i biegłych ustala w zastosowaniu do każdego wyżej wymienionego materjału wartość zużytej w każdym roku pracy rąk roboczych i sprężaju, jakie w celu otrzymania tych materjałów musiałby ponieść użytkownik, o ile wartość jest obliczona podług cen rynkowych. We wszystkich tych zarządzeniach chodzi o ustalenie najbardziej prawdopodobnej wartości korzyści serwitutowych, jaką one przedstawiają dla użytkowników, bez brania pod uwagę nakładu ich własnej pracy. Te bowiem dopiero wartości mogą stać się podstawą do określenia odszkodowania. Wszystkie ustalone ceny są wpisywane dla każdego roku oddzielnie do wręczonych przewodniczącemu Komisji Szacunkowo-Rozjemczej arkuszy, opracowunych przez Urzędy Ziemskie, a po ich ustaleniu wyprowadza się przeciętna za ostatnie pięciolecie. W ten sposób zakon, ozony będzie wykaz pierwszy, który ustala ceny jednostkowe korzyści traconych przy likwidacji serwitutów, a winien być wypełniony przez.Komisję Szacunkowo-Rozjemczą.
Wobec tego, że w ciągu ostatniego pięciolecia ceny mogą być wskazywane w rozmaitych walutach, Komisja Szacunkowo-Rozjemcza winna te wszystkie ceny wyrazić w markach polskich na zasadzie kursu urzędowego: (1 rub. = 2,16 mk.. 1 kor. = 0,70 mk.).
Po wypełnieniu wykazu pierwszego Komisja już ma całkowicie przygotowany materjał do wypełnienia drugiego wykazu, mianowicie ustalającego wartość tych korzyści materjałów, jakie każdy użytkownik traci rocznie z tytułu likwidacji przysługujących mu praw do serwitutów, to znaczy do ustalenia wartości rocznej korzyści serwitutowych dla każdej osady oddzielnie. Potrzebne cyfry jednostkowe w wykazie tym wpisywane są z wykazu poprzedniego i drogą zwyczajnego mnożenia przez ilość jednostek wziętych ze ścisłego określenia serwitutów z tabel likwidacyjnych otrzymuje się pozycje wpisywane do odpowiednich rubryk wykazu drugiego. Ogólną ustaloną roczną wartość użytkową wszystkich likwidowanych serwitutów (rubryka przedostatnia) mnoży się przez trzydzieści i otrzymuje się wysokość kapitału, przypadającego gospodarstwu tabelowemu z tytułu likwidacji wszystkich serwitutów (rubryka ostatnia). Ostateczna cyfra tej rubryki, otrzymana po zsumowaniu wartości wyznaczonych każdej osadzie oddzielnie oznaczy określoną przez Komisję Szacunkowo-Rozjemczą wartość wszystkich serwitutów, wyrazi tą cyfrę, za którą trzeba będzie użytkownikom serwitutów oddać ziemię lub las, z majątku, według klasyfikacji przez Komisję Szacunkowo-Rozjemczą dokonanej.
Wszystkie wyżej wymienione obliczenia winny być uwidocznione w wykazach i poparte odpowiedniemi dokumentami, a wszelkie odstępstwa jakie w drodze wyjątku uznałaby Komisja Szacunkowo-Royemcza za możliwe do zastosowania przy wyprowadzeniu wartości korzyści serwitutowych winny być bardzo szczegółowo motywowane w protokule. jaki Komisja sporządza. Protokuł ten oraz wykazy podpisują wszyscy członkowie Komisli Szacunkowo-RoąjemczeJ, a w wypadku powoływania biegłych—i ci ostatni. O protokule tym będzie Jeszcze mowa poniżej.
Te wszystkie czynności obliczenia wartości serwitutów, o ile poprzednio nastąpiło dokładne zapoznanie się z ich rozmiarami przy badaniu tabeli likwidacyjnej, nie wymagają obecności fachowców. Raczej za fachowców uważać tu należy właśnie członków Komisji Szacunkowo-Rozjemczej. którzy, jako rolnicy, z cenami tych wszystkich materjałów stale mają do czynienia. Chodzi tylko o to. aby każda poszczególna cena była dostatecznie wy motywowana i aby w samych obliczeniach nie było błędów rachunkowych. Chociaż ta część roboty jest niezmiernie ważna, obszar bowiem gruntów, jaki się wydzieli drobnym rolnikom wzamian za utracone korzyści serwitutowe uzależniony jest od wypośrodkowanej przez Komisję Szacunkowo-Rozjemczą sumy, to jednak nie jest to praca najtrudniejsza. Przytem może być względnie szybko zakończona. Dwa wykazy, o których mowa powyżej mogą być sporządzone na jednem posiedzeniu Komisji i będą stanowiły podstawowy materjał do protokułu, o którym wspominałem. Znacznie bardziej trudną i zawiłą jest inna część roboty, mianowicie przygotowanie projektu odszkodowania użytkowników serwitutów w wysokości ustalonej przez Komisję.
W tym celu po ustaleniu wysokości kapitału Komisja Szacuukowo-Rozjcmcza na podstawie dowodów pomiarowych lub szkiców przekazanych jej. przez Urząd Ziemski oraz na podstawie dokonanych na miejscu oględzin majątku, z którego mają być wydzielone grunty tytułem wynagrodzenia za projektowanc do zlikwidowania serwituty, biorąc pod uwagę życzenia stron i osób interesowanych przystępuje do sporządzenia projektu tego wydzielenia.
Wyznaczając z obszaru majątku grunty projektowane do oddania za serwituty, Komisja Szacunkowo-Ro-yemcza winna mieć odrazu na uwadze ich przyszły podział na poszczególne parcele i w związku z powyższem powinna przestrzegać:
1) aby grunty te całkowicie były przydatne dla celów rolniczych,
2) aby łącznie z gruntami obecnie posiadanemi przez uprawnionych do korzystania z serwitutów stanowić mogły jaknajodpowiedniejszą figurę i nie utrudniały w przyszłości przeprowadzenia racjonalnej komasacji,
3) aby były one położone możliwie blisko siedzib dotychczasowych użytkowników,
4) aby do każdej przyszłej parceli mógł być zastosowany najbardziej dogodny i odpowiedni dojazd (art. 68 rozporządzenia).
Mając na widoku przyszłe interesy drobnych rolników, otrzymujących te grunty, członkowie Komisji Szacunkowo-Rozjemczych winni również nie zapoznawać interesów obszaru dworskiego 1 winni się starać, aby wydzielenie zeń gruntów nie spowodowało rozbicia majątku, jako warsztatu rolniczego ze szkodą dla produkcji krajowej przez powstanie złej konfiguracji granic, braku dojazdu, zniszczenia wartościowych urządzeń technicznych i t. p. Jedynie tylko mając na uwadze interesy obu stron przy ścisłem stosowaniu się do ustawy.
Członkowie Komisji Szacunkowo – Rozjemczej mogą się spodziewać, że w należyty sposób wypełnią swą rolę.
Rzecz prosta, że wszystkie te wskazania tylko w wyjątkowych wypadkach będą mogły być wykonane całkowicie, tern nie mniej jednak należy do zupełnego ich wypełnienia dążyć w każdym poszczególnym wypadku, starając się osiągnąć jak-najlepsze rezultaty. Wybranie gruntów, które mają być oddane włościanom stanowi bezwarunkowo najważniejszą część pracy Komisji Szacunkowo-Rozjemczej. Od dobrze dokonanego wyboru zależy bowiem powodzenie całej sprawy. Częstokroć wszystkie inne okoliczności, utrudniające likwidację serwitutów, tracą zupełnie swoje znaczenie, jeśli wybór gruntów był dokonany w sposób właściwy. Włościanie chętniej godzą się nawet na pewne niedogodności wówczas, jeżeli grunty wyznaczone odpowiadają ich życzeniom. Dlatego też szczególną uwagę zwracam na tą czynność, która choć pozornie drugorzędna, w wielu wypadkach może mieć decydujące znaczenie.
Od pierwszej chwili swej pracy Komisja Szacunkowo-Rozjemcza winna mieć na uwadze sprawę wyboru gruntów, jakie należy przeznaczyć wzamian za zlikwidowane serwituty. W tym celu powinna badać zarówno strony, jak i okoliczne stosunki rolne, wzajemną konfigurację gruntów dworskich z wiejskiemi i t. p. Dopiero jednak po ukończeniu tych obliczeń, o których powyżej pisałem, Komisja Szacunkowo-Rozjemcza ma możność chociażby przybliżonego określenia, jaki mianowicie obszar wybranej przez nią części majątku należy zmierzyć w celu dokonania na nim klasyfikacji i dokładnego oznaczenia nowych linji granicznych od obszarów, pozostających w dalszym ciągu własnością dworu. Rzecz prosta obszar ten może być określony tylko w przybliżeniu, zawsze jednak należy wyznaczać obszar większy, t. zn. klasyfikację w przyszłości dokonywać nietylko na gruntach, które otrzymają włościanie, ale i na obszarach, które mogą być odcięte nowoprzeprowadzonemi linjami granicznemi dla dworu. Przybliżone bowiem określenie obszaru mniejszego, niż w końcu z ostatecznego rachunku wypadnie może mieć ten’.skutek, że cała sklasyfikowana powierzchnia wejdzie w skład gruntów, przeznaczonych dla włościan, nie wypełniając całego równoważnika wynagrodzenia, jakie wypadnie włościanom z obliczań. W tym wypadku należałoby robić powtórnie klasyfikację. eonie jestpożądanem ani dla stron, ani dla Komisji Szacunkowo-Rozjcmczej, przedłuża bowiem zupełnie niepotrzebnie przebieg likwidacji.
Przy dokonywaniu obliczeń zgodnie z art. 3i ustawy, Komisja Szacunkowo-Rozjemcza winna brać pod uwagę nietylko serwituty zapisane w tabeli likwidacyjnej, ale i te korzyści, jakie włościanie istotnie osiągali w ciągu ostatnich 5-ciu lat. Jak już o tern pisałem rozporządzenie wykonawcze nie przewiduje w jaki sposób należy ustalić wartość traconych korzyści wówczas, gdy korzyści osiągane w ciągu ostatniego pięciolecia będą mniejsze, względnie większe od zapisanych w tabeli llkwidacyjnej. Biorąc jednak pod uwagę rozjemczy charakter Komisji, przypuszczać należy, że suma istotnych korzyści, podlegająca wynagrodzeniu będzie każdorazowo ustalana przez Komisję Szacnnkowo-Royemczą według jej uznania.
Równie ciekawym momentem tej części prac Komisji Szacunkowo-Rozjemczej jest ustalenie 5-cio letniego okresu, który przy wszelkich obliczeniach ma być brany pod uwagę. Od jakiego terminu wstecz ten okres należy liczyć?
Momentem, ustalającym rozpoczęcie przymusowej likwidacji serwitutów jest orzeczenie Komisji Ziemskiej Okręgowej w powyższej sprawie. Ten moment więc przy określaniu ostatniego pięciolecia powinien być brany pod uwagę. Jednakowoż dokonywanie obliczeń wstecz od daty orzeczenia Komisji Ziemskiej Okręgowej jest trudne i niewłaściwe, zgodnie bowiem z przepisami wszystkie ceny należy brać przeciętnie dla każdego roku. Przypuszczać należy, że przepisy mają tu na myśli rok kalendarzowy. Istotnie bowiem określenie przeciętnych rocznych cen według roku kalendarzowego w danej okolicy jest rzeczą o wiele łatwiejszą i prędzej możliwą do ujęcia. Biorąc powyższe pod uwagę, za najbardziej prawdopodobny sposób określenia pięciolecia należałoby uważać liczenie go wstecz od pierwszego stycznia tego roku, w którym zapadło orzeczenie Komisji Ziemskiej Okręgowej. Zapewne w tej mierze wyjdą jeszcze potrzebne zarządzenia Głównego Urzędu Ziemskiego.
Klasyfikacja i zaprojektowanie odszkodowania
W przybliżonem określeniu obszaru, licząc się z koniecznością ustalenia go pewną nadwyżką, Komisja Szacunkowo-Rozjemcza przystępuje do klasyfikacji użytków rolnych. Dla wygody członków Komisji Szacunkowo-Rozjemczej zamieściłem na końcu niniejszej książki całą instrukcję, aby czytelnicy mogli się z nią szczegółowo zapoznać. Tutaj nadmienię tylko, że w myśl powyższej instrukcji grunty orne dzielą się na 8 klas, przyczem stosunek wzajemny wartości poszczególnych klas określa się w następujący sposób: jedna morga ziemi I klasy = 1 1/4 mg. ziemi klasy II-ej = 1 1/2 mg. ziemi klasy III-ej = 2 mg. ziemi klasy IV-ej = 1 mg. ziemi klasy V-ej = 10 mg. ziemi klasy VI-ej = 20 mg. ziemi klasy VII-ej = 30 mg. ziemi klasy VIII-ej.
Łąki dzielą się na pięć klas, a stosunek wzajemny wartości poszczególnych klas określa się w następujący sposób: I mg. łąki klasy I-ęj = 1 1/2 mg. łąki klasy II-ej = 2 mg. łąki klasy III-ej = 4 mg. łąki klasy lV-ej = 8 mg. łąki klasy V-ej.
Pastwiska klasyfikują się, jako grunt omy, ewentualnie jako łąka zależnie od porostu trawy, gleby, położenia i t. p. Lasy klasyfikuje się. jako grunt orny lub łąkę zależnie od właściwości gleby. Zupełnie oddzielnie klasyfikuje się sam drzewostan według gatunku drzew, ich wartości, wysokopienności i t. p.
Wody zarybione lub specjalnie przeznaczone do zalewu klasyfikuje się według skapitalizowanego dochodu z rybołóstwa lub innych stałych korzyści. Wszelkie inne wody stałego dochodu nieprzynoszące przyjmowane są w szacunku VH-ej klasy gruntów ornych.
Sam tryb postępowania przy klasyfikacji jest zamieszczony w załączonej do książki instrukcji (Dodatek Nr. 2). Nie będę go więc w tern miejscu powtarzał.
Po dokonaniu klasyfikacji Komisja Szacunkowo-Royemcza wyprowadza szacunek sklasyfikowanych gruntów. W tym celu na zasadzie badania świadków, stron, oraz posługując się dokumentami, które uzna za odpowiednie, Komisja ustala cenę sprzedażną jednostki każdego rodzaju użytków tej klasy, która najłatwiej w miejscowych warunkach daje się określić. Jest to zwykle kategorja gruntów, przeważających w danym powiecie, gminie lub okolicy (art. 70 Rozporządzenia). Cenę tą Komisja Szacunkowo-Rozjemcza określa na podstawie cen, które były wpłacone w każdym roku z ostatnich pięciu lat za jednostkę odpowiedniego użytku przy sprzedaży większych posiadłości ziemskich, biorąc pod ścisłą i krytyczną ocenę wiarogodność danych, przedstawionych przez strony. Cenę tą również można byłoby wypośrodkować z aktów rejentalnych, dokonywanych na sprzedaż gruntów żądanego typu w okolicy.
Po ustaleniu dla każdego roku z ostatnich pięciu lat ceny sprzedażnej dla każdego rodzaju użytku i po wyprowadzeniu przeciętnej ceny w okresie tego pięciolecia Komisja Szacunkowo-Rozjemcza zgodnie z dokonaną uprzednio klasyfikacją użytków rolnych, biorąc za podstawę ustosunkowanie wartości poszczególnych klas każdego rodzaju użytków, które powyżej podałem, wyprowadza ogólny szacunek tych użytków.
Wszelkie istniejące, oraz projektowane drogi, rowy, wody, granice i t. p., jakie winny być zachowane w celu umożliwienia przyszłym posiadaczom racjonalnego zagospodarowania gruntów, oddanych za serwituty, wyłączają się z ogólnego oszacowania (art. 70 Rozporządzenia).
Ten sposób postawienia sprawy, że szacunek gruntów dokonywa się na podstawie stosunku różnych klas gruntów teoretycznie ustalonego, bez brania pod uwagę pewnych właściwości miejscowych, że faktycznie określa się przeciętną cenę rynkową tylko Jednej klasy gruntów z pozostawieniem dla zwyczajnego obrachunku ceny gruntów innych klas, nakazuje stosować daleko idącą ostrożność przy określaniu podstawowej ceny. Wszelkie możliwe źródła należy wykorzystać, wszelkie materjały trzeba zbadać, nim się ustali tą cenę podstawową. Ten moment jest najważniejszy w pracach Komisji Szacunkowo-Rozjemczej, stanowić bowiem będzie o tym obszarze, jaki włościanie otrzymają wzamian za zrzeczenie się korzyści serwitutowych. Złe. czy niewłaściwe ustalenie tej cyfry może pociągnąć za sobą zupełnie niepożądane konsekwencje. Wysokość tej cyfry musi być przytem przez Komisję Szacunkowo-Rozjemczą w należyty sposób umotywowana.
Zdawałoby się, że mając ustalone ceny wszystkich użytków rolnych, można już określić przestrzeń, jaką włościanie otrzymają za serwituty. Tak jednak nie jest. Oprócz ziemi w każdym niemal wypadku włościanie będą otrzymywali t. zw. w rozporządzeniu wykonawczem .wartości dodatkowe”. Do wartości dodatkowych zaliczyć należy wszystko to. co się na ziemi lub w ziemi znajduje, prócz wartości samej ziemi, a więc może to być wartość drzewa, stojącego w lesie na przestrzeni jednego morga, wartość niewykarczowanych pieńków na tejże przestrzeni po ściętym lesie, wartość oiewykopanego torfu na przestrzeni Jednego morga, wartość wód. jakie otrzymują włościanie za serwituty i t. p.
Te wszystkie wartości dodatkowe powinny być oddzielnie oszacowane i suma ich wartości w pierwszej mierze odjęta od ustalonej, w opisanym prze-zemnie powyżej wykazie wartości traconych korzyści serwitutowych, i dopiero za pozostającą resztę tych wartości ma być wydzielony grunt orny według szacunku, ustalonego na zasadzie klasyfikacji.
Szacunek wartości dodatkowych ustala się również na zasadzie badań świadków, stron, w pierwszej zaś mierze—biegłych, według przeciętnych cen w ciągu ostatniego pięciolecia. Jeżeli wartość dodatkowa stanowi las, to wtedy niezbędne jest zdanie technika leśnego, względnie przedstawiciela Urzędu Ochrony Lasów, który jednocześnie stwierdza, w jakich częściach, przeznaczonych dla włościan przestrzeni może być las wyrąbany, w jakich zaś powinien pozostać na pniu.
Po ustaleniu tych wszystkich wartości Komisja Szacunkowo – Rozjemcza ustala wraz z geometrą przybliżony kierunek linji granicznych, jakie mają być na nowo przeprowadzone, wręcza geometrze wszelkie materjały cyfrowe, potrzebne mu do dalszego wykonywania pracy, wskazuje kolejność parcel, ich kierunek i t. p. W tern miejscu jeszcze raz przypomnieć muszę, że sposób wydzielenia gruntów za serwitut gromadzki może być inny, niż za serwitut indywidualny, mianowicie: za serwitut gromadzki można wydzielić grunty dla całej gromady, pozostawiając podział tych gruntów późniejszej uchwale ich posiadaczy. Od tego momentu cała praca właściwie polega na czynnościach geometry. Ma on już określony przybliżony teren, który projektuje się do oddania za serwituty, ma dokonaną klasyfikację gruntów i ich szacunek. Ma szacunek wartości dodatkowych, ma ustaloną kolejność poszczególnych parcel, kierunek ich i t. p. Posiada wreszcie ustaloną przez Komisję Szacunkowo-Rozjemczą wartość korzyści traconych przy likwidacji serwitutów. Mając te wszystkie materjały oraz ogólnie omówiony z Komisją Szacunkowo-Rozjemczą projekt likwidacji, geometra na zasadzie posiadanych materjałów przystępuje do szczegółowego projektu na planie i sporządza rejestry: szacunkowy, klasyfikacyjno-pomiarowy i pomiarowy.
Rejestr szacunkowy będzie zaaprobowany przez Komisję Szacunkowo-Rozjemczą przy sporządzeniu ostatecznego protokułu i zakończeniu prac, inne zaś rejestry mąją tylko czysto techniczne znaczenie i prac Komisji Szacunkowo – Rozjemczej nie dotyczą.
Przed wręczeniem geometrze wszelkich materjałów Komisja Szacunkowo-Rozjemcza sporządza protokuł szacunkowy, o którym Już była mowa powyżej. Protokuł ten zamyka drugie stadjum prac Komisji Szacunkowo Rozjemczej i stanowi Jeden z najbardziej ważnych dokumentów w aktach sprawy, zawiera bowiem wszelkie dane, tyczące się określenia wartości tak samo gruntowych, Jak i dodatkowych. Wobec umieszczenia protokułu szacunkowego w przykładzie, dołączonym do niniejszej książki (dodatek Nr. 1) nic będę go tutaj szczegółowo opisywał.
Te dwa stadja prac Komisji Szacunkowo-Rozjemczej mogą być przy niewielkich obszarach, oddawanych włościanom za serwituty, dokonywane bez przerwy. Przy oddawaniu obszarów większych, przerwa między temi dwoma stadjami Jest konieczna ze względu na danie geometrze czasu, potrzebnego do wykonania pomiarów tych gruntów, które Komisja Szacunkowo-Rozjemcza uznała za odpowiednie do oddania włościanom. W tym wypadku po zakończeniu pierwszego okresu czynności Komisja Szacunkowo-Rozjemcza może się rozjechać i zjedzie się dopiero po wykonaniu przez geometrę niezbędnych prac. Po drugim jednak okresie wobec znacznie dłuższych prac technicznych Komisja Szacunkowo-Rozjemcza w każdym wypadku rozjeżdża się i wznawia swoje urzędowanie dopiero po ukoń-ćzoniu przez geometrę prac pomiarowych. Następuje wówczas ostatnie stadjum prac Komisji Sza-cunkowo-Rozjemczej.
Zakończenie prac Komisji Szacunkowo-Rozjemczej
Z chwilą kiedy przewodnicząc; Komisji Szacunkowo-Rozjemczej otrzyma zawiadomienie geometry o terminie zakończenia jego prac, zwołuje posiedzenie Komisji Szacunkowo-Rozjemczej w celu szczegółów ego i wszechstronnego rozpatrzenia planu gruntów, projektowanych do oddania za serwituty i stwierdzenia, że został on wykonany przez geometrę zgodnie z wskazówkami Komisji i dokumentami, jakie w toku postępowania sporządziła. Po stwierdzeniu tego, czynności Komisji można uznać za ukończone. Komisja w myśl art. 74 Rozporządzenia spisuje protokuł o zakończeniu swoich czynności, cały operat przekazuje Komisarzowi Ziemskiemu do dalszego urzędowania, sama zaś rozwiązuje się. Dalszy bieg sprawy znajduje się w ręku Urzędów Ziemskich. Czynniki społeczne będą jeszcze miały głos przy rozpatrywaniu sprawy na posiedzeniu Komiąji Ziemskiej Okręgowej. Prace Komisji Szacunkowo-Rozjemczej będą w każdym razie stanowiły materjał do zlikwidowania serwitutów w drodze przymusu, o ile nie nastąpi dobrowolna zgoda stron.
Zobacz więcej na temat serwitutów:
Serwituty – wolności (ogólnie o serwitutach)
Serwituty – ustawowa likwidacja serwitutów na terenie b. Królestwa Kongresowego
Serwituty – likwidacja serwitutów na ziemiach wschodnich
Serwituty – likwidacja w zaborze pruskim
