Znajomość osadnictwa pozwala lepiej poznać okoliczności życia przodków, ich zajęcia czy migracje. Historia osadnictwa w Polsce jest traktowana bądź jako część składowa geografii historycznej, bądź geografii osadnictwa. Osadnictwo to powstawanie i przekształcanie się osiedli ludzkich w pewnym, dłuższym przekroju czasowym, w zmieniających się w tym czasie formach organizacji gospodarki, która dostosowywała zakres działalności gospodarczej człowieka do zmieniających się warunków technicznych, klimatycznych, demograficznych i ekonomicznych. W czasach wczesnego osadnictwa z nadań książęcych rozpoczęto tworzenie wielkich własności ziemskich na prawie polskim. W konsekwencji najazdów tatarskich prawo zmieniono na magdeburskie. Charakteryzowało się ono czynszem opłacanym gotówkowo. W czasach, gdy w Polsce utworzyła się szlachta – nowa klasa społeczna – powstały wsie folwarczne. Nierzadko takie wsie łączyły się ze sobą tworząc latyfundia.
Osiedla
Kluczowym elementem osadnictwa jest osiedle, traktowane jako organizacyjna jednostka gospodarczej działalności grupy ludzkiej. Badania wykazują, że na danym terenie jednostki majątkowe (składające się z wielu cząstek wsi) charakteryzowały się większą trwałością aniżeli jednostki osadnicze (osiedla).
Formy osadnicze osiedli
Spotykamy określenia poszczególnych osiedli mianem: wsi, folwarku, pustkowia, wsi rybackiej itp. Ze względu na formy osadnicze możemy określić następujące typy osiedli:
- folwarki bez wsi,
- wsie folwarczne,
- wsie bezfolwarczne,
- małe osiedla rolnicze zwane koloniami-pustkowiami,
- nierolnicze osiedla samotnicze lub jednodworcze, np. karczmy, młyny, osiedla leśnicze itp.,
- wsie zagrodnicze,
- wsie podmiejskie,
- wsie rezydencjalne,
- wsie i osiedla rybackie,
- zamki,
- klasztory.
Charakter gospodarczy osiedli
Ze względu na charakter gospodarczy osiedli wyróżniamy następujące typy:
- osiedla rolnicze i hodowlane,
- osiedla rzemieślniczo-handlowe,
- osiedla podmiejskie i o charakterze administracyjnym,
- osiedla rybackie,
- osiedla związane z eksploatacją lasów (osiedla śródleśne, z czasem przekształcane były w typowe małe osiedla rolnicze).
W ramach wymienionych wyżej typów osiedli można wyróżnić dalsze ich rodzaje.
Osiedla rolnicze i hodowlane
Wśród osiedli rolniczych można wyróżnić, ze względu na formę organizacyjną produkcji rolniczej:
- folwark – osiedle, które charakteryzowało się występowaniem folwarku jako dominującej formy użytkowania ziemi i brakiem podstawowej warstwy kmieci – gburów. Nie wykluczało to jednak funkcjonowania obok folwarku wielu nawet rodzin drobnych rolników i chłopów bezrolnych, którzy byli ekonomicznie związani z folwarkiem. Do grupy tej zaliczamy również takie osiedla, w których obok folwarku funkcjonowały 1-2 gospodarstwa chłopów pełnorolnych, uznając takie przypadki za fazę przejściową na drodze do zupełnej likwidacji własności chłopskiej (por. wykaz osiedli);
- wieś z folwarkiem – osiedle, w którym obok folwarku istniały samodzielne gospodarstwa chłopskie, a chłopi drobnorolni lub bezrolni powiązani byli bądź z folwarkiem, bądź z gospodarstwami chłopskimi;
- wieś – osiedle, w którym dominowały gospodarstwa kmiece – gburskie, a nie było folwarku. Zamieszkujący w takim osiedlu chłopi drobnorolni lub bezrolni powiązani byli z gospodarstwami swych pełnorolnych sąsiadów. O zaliczeniu danego osiedla do tej kategorii decyduje też kryterium stanu prawnego:
– istnienie samorządu wiejskiego,
– występowanie urzędu sołtysa,
– wspólny przywilej osadniczy,
– wreszcie sama klasyfikacja osiedla w źródłach. - wieś drobnoszlachecka, w której istniało 3 i więcej gospodarstw drobnej szlachty, uprawianych przez nią przy pomocy czeladzi. Ze względu na wyraźne podobieństwo do wsi-osiedla, jeśli chodzi o wielkość i liczbę samodzielnych gospodarstw jest to specyficzna odmiana wsi – osiedla.
- pustkowie – małe osiedle rolnicze, powstał^ zazwyczaj w XVI-XVII w., głównie na terenach podleśnych, charakteryzujące się niewielkimi rozmiarami (jednodworcze, rzadziej większe) i brakiem samorządu wiejskiego. Pustkowia na terenach podleśnych powstawały często na miejscu hut szkła i smolarni.
- kolonia (przysiółek) – małe osiedle rolnicze, powstałe na skutek rozpadu organizacji gromadzkiej większych osiedli lub z powodu ograniczonych możliwości dalszej rozbudowy ze względów fizjograficznych, np. na terenach podmokłych. W XVII w. nazwą tą określano głównie małe osiedla olenderskie, powstające w dolinie i delcie Wisły, których ze względu na ich rozmiary nie można zaliczyć do kategorii wsi.
- osiedle hodowlane – osiedle, w którym głównym zajęciem mieszkańców był wypas i hodowla bydła (przykładowo w woj. pomorskim większość tego typu osiedli to owczarnie).
Osiedla rzemieślniczo-handlowe
Do grupy osiedli rzemieślniczo-handlowych zaliczamy:
- osiedle młyńskie – zazwyczaj jednodworcze osiedle, w którym podstawą utrzymania było przetwórstwo zboża lub inna gałąź rzemiosła z napędem wodnym (tartacznictwo, folusznictwo, przetwórstwo żelaza i metali kolorowych itp.);
- osiedle karczmarskie – wyodrębnione geograficznie osiedle usługowe, jedno- lub kilkudworcze, charakteryzujące się dominacją karczmy-szynku czy też zajazdu.
Osiedla podmiejskie i o charakterze administracyjnym
Do grupy osiedli podmiejskich i o charakterze administracyjnym zaliczamy:
- wieś podmiejska – specyficzny rodzaj osiedla, występujący w najbliższej okolicy miast. Podstawowym zajęciem ludności było rzemiosło, chociaż do poszczególnych domostw należały też małe gospodarstwa rolne. Wsie podmiejskie, należące zazwyczaj do innego rodzaju własności niż miejska, charakteryzowały się znaczną liczbą mieszkańców, zwartą dosyć zabudową w bezpośredniej bliskości z samym miastem.
- wieś zagrodnicza – osiedle, które charakteryzowało się dominacją małych gospodarstw rolnych (zagrodniczych), bez występowania obok nich folwarku i gospodarstw kmiecych. Geneza powstania tych osiedli nie jest jasna: mogły one pełnić funkcje handlowe i usługowe wobec okolicznych wsi (funkcje przedmiejskie), stanowić konkurencję dla rzemiosła miejskiego (wsie takie powstały w pobliżu miast) lub wreszcie stanowić rezerwuar pracowników najemno-pańszczyźnianych dla pobliskich folwarków;
- wieś rezydencjałna – specyficzny rodzaj osiedla wiejskiego, związany również z najbliższymi okolicami miast. Wsie takie rozwinęły się na miejscu wcześniejszych wsi kmiecych, w których gospodarstwa rolne zostały wykupione przez mieszczan i przekształcone w rezydencje podmiejskie, obok których prowadzono też produkcję rolną;
- zamek (zamek z folwarkiem) i klasztor (osiedle klasztorne z folwarkiem) – te dwa różne pod względem genezy i przynależności własnościowej rodzaje osiedli posiadały bardzo podobne funkcje gospodarcze. W obu przypadkach stanowiły one siedziby rozbudowanej administracji dominalnej (starościńskiej, klasztornej), z którą złączone było istnienie osiedla produkcyjnego, jak folwarku, gospodarstw chłopskich, rzemiosła.
Osiedla rybackie
Do grupy osiedli rybackich zaliczamy:
- wsie i osady rybackie – osiedla, w których podstawowym zajęciem mieszkańców był połów ryb. Wsie takie powstawały nad morzem, ale także w pobliżu śródleśnych jezior oraz nad rzekami. Mogły rozwinąć się w osiedla wielodworcze (dlatego wsie rybackie) lub też funkcjonować jako małe osiedla jednodworcze (osady). Ze względu na niewielką ich liczbę w wykazie traktujemy je łącznie.
Osiedla związane z eksploatacją lasów
Wreszcie do specyficznej grupy osiedli, których powstanie związane było z eksploatacją lasów (osiedla śródleśne, z czasem przekształcane były w typowe małe osiedla rolnicze) zaliczamy:
- osiedle hutnicze – osiedle związane z produkcją szklą i wyrobów szklanych, występujące już w średniowieczu. Po wyeksploatowaniu znajdujących się w pobliżu zasobów gliny i drzew (opał, a zarazem źródło potażu) osiedla takie przekształcano w pustkowia rolnicze;
- osiedle smolarskie – osiedle zakładane przez producentów smoły i – rzadziej – węgla drzewnego, uzyskiwanych z karczów, tj. pozostałości po wyrębach puszczy. Często, po usunięciu karczów z najbliższego otoczenia smolarni, podejmowano na uzyskanym w ten sposób areale uprawę zbóż. Większość smolarni również z czasem przekształcona została w osiedla rolnicze, z tym że żywotność tych zakładów rzemieślniczych była z reguły dłuższa aniżeli hut szkła;
- osiedle leśnicze – małe osiedle śródleśne, powstałe jako miejsce zamieszkania służby leśnej. Zazwyczaj w zamian za dozorowanie lasów pracownicy ci otrzymywali prawo do wykarczowania części drzew i podjęcia uprawy ziemi.
Badania dotyczące osadnictwa
Wymienione wyżej rodzaje i typy gospodarcze osiedli nie wyczerpują zagadnienia i pozostawiają wiele kwestii dyskusyjnych. Dotyczy to szczególnie osiedli o bardziej skomplikowanym charakterze gospodarczym i rozbudowanej strukturze społecznej mieszkańców.
Niewątpliwie za podstawową metodę badań historyczno-osadniczych uznać należy metodę retrogresji, czyli poznawania zasięgu osadnictwa na podstawie późniejszych, w miarę pełnych przekazów źródłowych i cofaniu się w przeszłość, do okresów słabiej udokumentowanych źródłowo. Punktem wyjścia badań najczęściej jest koniec XVIII w., z którego pochodzą pierwsze, w miarę pełne ujęcie kartograficzne sieci osadniczej oraz wykazy osiedli zawarte w katastrach.
Katastry
W zaborze austriackim już w roku 1777 wprowadzono reformy na model katastru mediolańskiego – kataster teresjański. Kolejne reformy następowały w okresie panowania Józefa II. Dotyczyły one m.in. zniesienia pańszczyzny włościan oraz regulację podatku gruntowego. Okres ten nazwano katastrem józefińskim. W roku 1786 wystawiono pierwszą instrukcję geodezyjną. W latach 1792-1860 opłaty podatkowe znacząco wzrosły. Kataster teresjańsko-józefiński był podstawą do utworzenia pierwszych ksiąg hipotecznych w Austrii.
W zaborze pruskim na Pomorzu funkcjonował tzw. kataster fryderycjański z 1772 r. a w roku 1785 wystosowano patent (na wzór austriackiego), który ujednolicał i regulował podatek gruntowy. W roku 1810 wystosowano drugi patent. Znosił on dotychczasowe systemy podatkowe oraz ujednolicił zasady wymiaru podatku gruntowego. Dnia 7 czerwca 1821 roku zlikwidowano serwituty poprzez wydanie ustawy dotyczącej podziału wspólnot. Natomiast dnia 8 kwietnia 1823 roku ogłoszono ustawę dotyczącą uwłaszczenia włościan.
W zaborze rosyjskim dopiero w roku 1863 w skutek ogłoszenia Manifestu Polskiego Rządu Narodowego uwłaszczono włościan. Tabele likwidacyjne dotyczące m.in. majątków majorackich, instytutowych i prywatnych były dokumentami uwłaszczeniowymi. W zaborze rosyjskim procesowi uwłaszczeń nie współtowarzyszyły pomiary gruntowe, zostały one być przeprowadzane w późniejszym czasie. W latach 1865-1900 utworzono ewidencję gruntów tzw. kataster zamojski, który wzorował się na regułach katastru austriackiego.
Zaniki i zmiany nazw osiedli
Zidentyfikowanie osad czy nawet odnalezienie ich znając nazwę czasem nastręcza trudności. Stan sieci osadniczej sprzed końca XVII w. można uzyskać poprzez eliminację tych osiedli, które powstały po 1700 r., a o których brak wzmianek w źródłach ХѴІІ-wiecznych. Często nieujmowanie danego osiedla, szczególnie w rejestrach podatkowych z XVI i XVII w., nie przesądzało o jego nieistnieniu w tym czasie. W stosunku do wielu drobnych osiedli młyńskich, karczmarskich, pustkowi i przysiółków stosowano zasadę odnotowywania wiadomości o nich przy sąsiednim, większym osiedlu. Dla ukazania zjawiska kilka przykładów z pow. świeckiego: młyn Tleń, znany z lustracji 1565 (Lustracja woj. pom. 1565, s. 180), podano w rejestrze poborowym z 1570 r. przy szlacheckim osiedlu Trzebciny (Źródła dziejowe, s. 191); inny młyn Żur, podany w lustracji jako Ruda Spławie (Lustracja woj. pom. 1565, s. 171), w rejestrze podano przy tymże Spławiu. Podobnie w rejestrze razem ujęto Biechowo z Biechówkiem, Luszkowo z Luszkówkiem, Pniewno z Jarzębieńcem (Pniewenkiem).
Ważną rolę w badaniu osadnictwa odgrywają badania toponomastyczne. Wiele nazw osiedli uległo w ciągu swojego istnienia poważnym przemianom. Z nowszych (po 1960 r.) opracowań dotyczących historii osadnictwa na ziemiach polskich wymienić trzeba prace: P. Szafrana poświęconą osadnictwu Krajny, A. Fastnachta omawiającą osadnictwo ziemi sanockiej, wreszcie artykuły B. Janiszewskiej-Mincer, J. Wiśniewskiego, K.Heymanowskiego i N. Ciwoniuk dotyczące rozwoju osadnictwa na wybranych, mniejszych terytoriach, przybliżające procesy przemian.
Pozostałe źródła
Inne źródła badania osadnictwa stanowią:
- rejestry podatkowe,
- lustracje królewszczyzn,
- inwentarze dóbr ziemskich,
- kontrakty osadnicze i dzierżawne,
- wizytacje kościelne,
- rejestry podatkowe – rejestr poboru łanowego, rejestr podatku poglównego wraz z poprzedzającymi jego powstanie tzw. popisami księżymi,
Źródła te przynoszą wiadomości o miejscowościach stanowiących własność królewską na terenie woj. pomorskiego oraz informacje o rodzajach osiedli, ich przekształceniach, genezie powstania itp.
Jedynym z podstawowych źródeł do retrospektywnej analizy rozwoju sieci osadniczej są mapy, np. dla Prus z tzw. atlasu Schroettera z przełomu XVIII/XIX w., w tym również ich pierwowzory – mapy rękopiśmienne w skali 1:50000, przechowywane w Bibliotece Gdańskiej PAN.
Z analizy rozmieszczenia osiedli w XV w. można wysnuć wniosek, że przy podejmowaniu decyzji o założeniu wsi brano pod uwagę przede wszystkim dostępność terenu dla ówczesnych narzędzi rolniczych. Jakość gleby odgrywała rolę drugorzędną, głównie dlatego, iż w ciągu kilkunastu czy może nawet kilkudziesięciu lat od wzięcia danego terenu pod uprawę nagromadzone tam powierzchniowe zapasy próchnicy zapewniały w miarę przyzwoite, jak na owe czasy, plonowanie. Nieurodzajność gleb ujawniała się więc znacznie później, wraz z wyczerpywaniem się płytkich zasobów próchniczych. Przypuszczenia takie potwierdza pośrednio fakt pojawienia się w końcu średniowiecza (XIV-XV w.) tzw. łanów pustych czy też opuszczania całych wsi. Z analizy rozmieszczenia osiedli opuszczonych przed połową XVI w. wynika, że zdecydowana ich większość położona była na krańcach zwartych kompleksów osadniczych, na glebach słabych albo bardzo trudnych do uprawy (kamienistych, bagiennych, zalewanych).
Ten ścisły związek zasięgu sieci osadniczej z podłożem geomorfologicznym dotyczył wyłącznie osiedli rolniczych. Inne osiedla (np. młyńskie, rybackie, karczmarskie, związane z eksploatacją lasów) powstawały także na terenach nieurodzajnych i utrzymywały się na nich ze względu na swoją specjalizację gospodarczą. Zależność ich usytuowania od środowiska geograficznego związana była z innymi jego elementami, a mianowicie z szatą roślinną, siecią wodną, przebiegiem głównych szlaków komunikacyjnych. Stąd też wynika potrzeba uwzględniania oddziaływań wspomnianych wyżej elementów środowiska geograficznego na rozwój sieci osadniczej.