Szlachta – wprowadzenie i podstawowe pojęcia

Szlachta – uprzywilejowany stan społeczny w państwach typu feudalnego powstały w XIII-XIV w., wywodzący się z rycerstwa, zwykle feudalni właściciele ziemscy. Szlachta miała dziedziczne prawa i przywileje nadane przez panujących.

Znaczenie słowa szlachetny i szlachectwo

Szlachetny – postępujący w sposób wspaniałomyślny, bezinteresowny, odznaczający się wielkimi przymiotami charakteru; prawy.
Szlachectwo – 1. przynależność do stanu szlacheckiego, do szlachty; tytuł, prawa szlachcica. 2. zespół prerogatyw zastrzeżonych obowiązującym prawem dla tych i tylko dla tych, którzy przez toż prawo uznani zostali za szlachtę.

Szlachta

Podstawowe informacje o zasadach przynależności do szlachty Wywodzenie szlachectwa. Podstawowe daty i zdarzenia związane ze stanem szlacheckim przedstawia Kalendarium szlacheckie. Więcej o wywodzeniu się szlachty z rycerstwa przedstawia Rycerstwo.

W Polsce przekształcenie się rycerstwa w szlachtę nastąpiło w XIV-XV w. Stan szlachecki przejął stare przywileje rycerskie, m.in.: prawo własności posiadanej ziemi, ochronę prawną w postaci wysokiej kary za zabicie (główszczyzna) bądź zranienie (nawiązka) rycerza (szlachcica), prawo wyboru instytucji kościelnej przy świadczeniu dziesięciny, prawo do wynagradzania za czas pełnienia służby wojskowej, zwolnienie od ciężarów na rzecz księcia i jurysdykcji urzędników książęcych (immunitet). Ostatecznie podstawą dominującej pozycji szlachty w społeczeństwie były:

• stopniowo rozszerzane prawa i przywileje stanowe wydawane przez królów (m.in. przywileje: koszycki 1374, czerwiński 1422, jedlnieński 1430; konstytucje piotrkowskie 1496, statut warcki 1423, statuty nieszawskie 1454)
• wyłączność prawa posiadania dóbr ziemskich, dziedziczne posiadanie ziemi
• bezwzględna nietykalność domu szlacheckiego
• nietykalność osobista
• swobody podatkowe, wolność gruntów folwarcznych od podatków
• jurysdykcja nad poddanymi
• wyłączność uprawnień państwowo-politycznych
• wyłączny dostęp do godności i urzędów świeckich i duchownych, prawo sprawowania urzędów
• swobody celne, wolność od opłat celnych
• prawo nabywania soli po niższej cenie
• prawo propinacji, wyłączne prawo szlachty do produkcji i sprzedaży trunków w obrębie własnych dóbr.

Od końca XVIII wieku przywileje te zaczęły zanikać, szczególnie po uwłaszczeniu chłopów.

Głównym obowiązkiem szlachty była służba wojskowa w pospolitym ruszeniu.

Początkowo przejście do stanu szlacheckiego odbywało się poprzez koligacje, nabywanie ziemi bądź też na drodze sądowej przez udowodnienie szlachectwa przy pomocy świadków. W XVI w. podstawowego znaczenia nabrało szlachetne urodzenie i przynależność do rodów posiadających własne herby i zawołania. Wejście do stanu szlacheckiego mogło nastąpić jedynie w drodze nobilitacji bądź indygenatu.

Prawodawstwo polskie, jak się zdaje, jedynie dwukrotnie podjęło próbę zdefiniowania szlachectwa. Najwcześniej uczyniono to w statutach Kazimierza Wielkiego, kiedy stwierdzono, że źródłem szlachectwa jest zrodzenie przez szlacheckich rodziców. Takie stwierdzenie nie wystarczało już na początku XVI w., skoro konstytucja sejmu radomskiego z 1505 r. potwierdza istnienie wątpliwości co do interpretacji pojęcia szlachectwa i określa, że o statusie szlacheckim decyduje:

a) zrodzenie z obojga rodziców szlachciców, wywodzących się z rodziny szlacheckiej;
b) bytowanie w swoich posiadłościach ziemskich tak zainteresowanego, jak i jego rodziców, według przyjętego prawem obyczaju;
c) jeśli matka była pochodzenia nieszlacheckiego, to potomstwo jej zrodzone ze szlachcicem korzystało z prawa szlachectwa, jeśli ojciec spełniał warunki wymienione w punkcie a) i b), ale pod warunkiem, że nie trudnił się zajęciami miejskimi.

Od lat 1346-1347 na mocy statutów wiślickich Kazimierza Wielkiego do szlachty należeli ci, którzy urodzili się z obojga rodziców szlacheckich z legalnego związku (wymóg ten został powtórzony w 1505r., że także matka winna być szlacheckiego pochodzenia). Szlachectwo osobiste (po 20 latach pracy – dziedziczne) posiadali od 1535r. profesorowie Akademii Krakowskiej. W późniejszych wiekach szlachectwo można było uzyskać poprzez nobilitację lub (do lat 30 XVIII w.) adopcję; cudzoziemcy przez indygenat.

Szlachta była zróżnicowana ze względu na stan majątkowy. Najbogatsza była szlachta małopolska, korzystająca z nadań ziemi dokonywanych przez książęta i królów, najuboższa zaś na Mazowszu i Podlasiu, gdzie miała nieduże gospodarstwa i nie posiadała ludności poddanej.

W ramach stanu szlacheckiego wytworzyły się grupy: magnateria, do której należały latyfundia ziemskie, szlachta średnia – reprezentowana przez właścicieli jednej lub kilku wsi, szlachta zagrodowa – dysponująca niewielkimi gospodarstwami i szlachta gołota, która utraciła ziemię.

W XV-XVI w. szlachta stała się warstwą rządzącą w państwie, była inicjatorem reform ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych. Podstawę materialną szlachcie dawała przede wszystkim gospodarka folwarczna, korzystająca na ogół z pracy pańszczyźnianej. W XVI w. dość liczną warstwę tego stanu tworzyła szlachta średnia, jedno lub kilkuwioskowa, która stała się samodzielną siła polityczną (okres tzw. demokracji szlacheckiej), tworząc także specyficzny typ polskiej kultury szlacheckiej, który w XVII w. przybrał szczególny charakter (sarmatyzm). O pozycji formalnie równiej szlachty (szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie) decydowała, szczególnie XVII w., wielkość posiadanych dóbr ziemskich. W wyniku procesu koncentracji ziemi i wytworzenie się wielkich dóbr magnackich oraz narastania dominacji politycznej magnatów znaczenie oraz liczba średniej szlachty uległa zmniejszeniu. Wzrósł odsetek szlachty drobnej (posiadającej część wsi) i gołoty, formalnie posiadających pełnię praw, jednak w coraz większym stopniu uzależnionych od magnatów i stanowiących ich klientele. Przywileje nieposesjonatów mocno ograniczyła „Konstytucja 3 maja”.

Opierając się na wzorach polskich, etapami, od unii horodelskiej (1413) do unii lubelskiej (1569), tworzył się stan szlachecki w Wielkim Księstwie Litewskim (Unia polsko-litewska). W 1454 prawa szlachty polskiej otrzymało rycerstwo Prus Królewskich. Od końca XVI w. przewagę w państwie uzyskała magnateria, wykorzystująca do zdobycia władzy uzależnioną od siebie ekonomicznie gołotę szlachecką („szlachtę dworską”).

Według szacunków w końcu XVIII w. szlachta stanowiła od 6 do 10% całej populacji ówczesnej Rzeczpospolitej, w tym posesjonatów było ok. 17%, drobnej i czynszowej szlachty około 60%, pozostałą grupę tworzyła szlachta na służbie i w zawodach pozarolniczych. W rozmieszczeniu terytorialnym szlachty występowały znaczne różnice regionalne. Na terenach wschodniego pogranicza wyraźnie przeważała szlachta drobna.

W wyniku rozbiorów wraz z wprowadzeniem ustawodawstwa absolutystycznego państw zaborczych szlachta utraciła swe przywileje. Do utworzonej w 1775r. w zaborze austriackim „Metryki szlacheckiej” prowadzącej ewidencję rodów szlacheckich nie mogła wpisać się szlachta bezrolna. W 2 połowie XIX w. za szlachtę uważano przede wszystkim właścicieli ziemskich oraz potomków rodzin szlacheckich. Rozwój stosunków kapitalistycznych, uwłaszczenie chłopów i zrównanie wszystkich obywateli wobec prawa w XIX w. doprowadziło do zmniejszenia znaczenia szlachty. Kryzys agrarny w końcu XIX w. spowodowały podjęcie przez znaczną część szlachty pracy zawodowej w miastach, głównie zajęć inteligenckich. Stan szlachecki ostatecznie zniosła „Konstytucja marcowa” 1921r.

źródło: http://region.halicz.pl/szlachta/szlachta.htm, Encyklopedia Onet

Pochodzenie szlachty

W książce pt. „Dzieje polskiego rodu szlacheckiego Nekanda – Trepków h. Topór ” H. .Jankowiak , Bydgoszcz 2004 autor monografii korzysta z różnych źródeł archiwalnych i naukowych i przypomina że szlachta polska pochodzi z dawnych arystokratycznych rodów lechickich.

Szlachta rodowa wg. M. Bobrzyńskiego*, byli to potomkowie książąt, którzy przed powstaniem Polski panowali nad pojedyńczymi ludami, zanim Piastowie dokonali podbojów tych ludów.

Zdaniem S. Smoliki** szlachta polska powstała z potomków szczepowych książąt z doby pogańskiej, z właścicieli większych lub mniejszych posiadłości, którzy w służbie u pierwszych monarchów doszli do znaczenia i majątku.

*M.Bobrzyński. Geneza społeczeństwa polskiego w : Rozprawy sprawozdania z posiedzenia Wydziału Historyczno- Filozoficznego Akademii Uiejętności w Krakowie, t XIV, kraków 1881 r,
**S.Smolka. Uwagi o pierwotnym ustroju społecznym Polski: Rozprawy i sprawozdania z posiedzenia Wydziału Historyczno – Filozoficznego Akademii Umiejętności w Krakowie, t. XIV , Kraków 1881 r.

Szlachta a herbowi

Szlachta i herbowi to nie to samo. Szlachta to stan posiadający prawa przynależne stanowi szlacheckiemu. Natomiast herbowi to osoby, rody posiadające herb. Jakkolwiek szlachta to herbowi, to jednak nie można powiedzieć, że herbowi to szlachta, gdyż nie każdy herbowy jest szlachcicem. Są rody posiadające herb a nie należące do szlachty. Herb to nie tytuł szlachecki.

Herbowi to posiadający herb. Część herbowych posiada herb, i to herb nadany np. przez cesarza. Jest to Wappenbrief, czyli poświadczenie nadania herbu, ale nie nadania szlachectwa. Wappenbrief nazywany jest dyplomem. Szczególnie w Niemczech bywały nadania herbu nie wiążące się z nadaniem tytułu szlacheckiego.

W historii znane są przypadki (np. Melchior Walbach tak postąpił), gdy w wyniku niezrozumienia sejm polski na podstawie dyplomu cesarskiego nadawał indygenat, czyli zatwierdzał szlachectwo… którego nie było. Zatem taki indygenat nie jest ważny.

Pochodzenie szlacheckie a przynależność do szlachty

Przynależność do szlachty, czyli przynależność do stanu szlacheckiego

Przynależność do szlachty, czyli przynależność do stanu szlacheckiego jest stanem prawnym. Każdy, kto ma pochodzenie szlacheckie w linii prostej należy do stanu szlacheckiego. Wyjątkiem jest przypadek utraty szlachectwa. Do stanu szlacheckiego należą też osoby, które choć nie mają pochodzenia szlacheckiego to nabyły szlachectwo w wyniku nobilitacji lub indygenatu lub które (kobiety) weszły w związek małżeński ze szlachcicem – na czas małżeństwa, lub osoby które uzyskały niedziedziczne szlachectwo osobiste.

W przypadku nobilitacji obejmuje ona nobilitowanego wraz z jego dziećmi – synami i córkami.

Żona szlachcica jako wdowa zachowuje szlachectwo, czyli przynależność do stanu szlacheckiego w okresie wdowieństwa. W szczególności mężowie bez pochodzenia szlacheckiego ani dzieci ze związku ze szlachcianką nie należą do stanu szlacheckiego.

Pochodzenie szlacheckie

Pochodzenie szlacheckie to posiadanie przodka w linii męskiej należącego do stanu szlacheckiego. Pochodzenie szlacheckie mają synowie i córki rodziców należącego do stanu szlacheckiego.

Nie każdy szlachcic ma pochodzenie szlacheckie. Pochodzenie szlacheckie ma nie każdy, kto należy do stanu szlacheckiego. Wyjaśnimy to przykładami.

Przykład 1. Szlachcic może pojąć za żonę pannę innego stanu (mieszczankę, chłopkę). Od momentu małżeństwa pochodząca z innego stanu zona należy do stanu szlacheckiego, staje się szlachcianką, choć nie ma pochodzenia szlacheckiego.

Przykład 2. Indygenat pozwala na przyjęcie do stanu szlacheckiego osobę nie posiadającej pochodzenia szlacheckiego. Po indygenacie osoba należy do stanu szlacheckiego choć nie ma pochodzenia szlacheckiego.

Przykład 3. Dzieci szlachcica urodzone z nieprawego łoża nie mają pochodzenia szlacheckiego.

Przykład 4. Osoby mające wśród przodków w liniach bocznych osoby należące do stanu szlacheckiego nie mają pochodzenia szlacheckiego.

Przykład 5. Potomkowie osób posiadających szlachectwo osobiste, nie dziedziczne, nie mają pochodzenia szlacheckiego.

Szlachta i inteligencja

Szlachta jest niezawodnie historyczną i faktyczną alfą i omegą narodu.

Badania naukowe świadczą, że szlachta stanowi właściwy stan wolnych obywateli, obywateli poczuwających się do obowiązku obrony i utrzymania kraju i narodowości. W Piastowskich czasach widzimy, jak z wojennych czynów powstają herby i odznaczenia szlacheckie, jak rolnik przekuwając lemiesz na kord i oszczep, z ziemianina staje się rycerzem. W miarę atoli jak się powiększało koło szlachty (co się szczególniej w czasach podziału Polski dziać musiało), jak to koło czuło dostateczność swoją dla przedstawiania potęgi narodowej i zabezpieczenia jej samodzielności, zamykało się ono zazdrośniej w swym przywileju i utrudniało przystęp do siebie. Kazimierz Wielki czuł gwałtowną potrzebę obrony ludu i stał się królem chłopków, ale po jego śmierci, za niedbałych rządów Ludwika, przy potrzebie wytargowania następstwa dla córek Ludwikowych, świadomość udzielności szlacheckiej wzrosła do wysokiej potęgi. Odtąd naród uosobił się w szlachcie, i jako szlachta żył i upadł politycznie.

Dzieła, Seria III, t. I, ss. 10,19, Kraków 1885. Pierwodruk Dziennik literacki, nr 49 i 50 z 19 i 22 VI 1860 r.

Obrona granic

Obrona granic to podstawowy obowiązek szlachty jako rycerstwa. Pięknie przedstawia ten obowiązek Wincenty Pol we wspaniałym rapsodzie rycerskim, poemacie kresowym – Mohort.

Zróżnicowanie

Szlachta Rzeczpospolitej była bardzo zróżnicowana:

• Szlachta folwarczna. Ziemiaństwo. Szlachta majętna, osiadła na folwarkach, mająca poddanych chłopów.
• Szlachta panków. Określenie potoczne, „Panek” jest przydomkiem dla bogatszych gałęzi rodzin drobnoszlacheckich. Szlachta posiadająca sporo ziemi, ale w szachownicy gruntów. Ziemię uprawia sama przy pomocy licznej czeladzi, chłopów nie posiada. Ilość ziemi odpowiada małemu folwarkowi kilkuwłokowemu, jednak ziemia jest w szachownicy gruntów – w kilkuset pasach bardzo wąskich i długich na kilka kilometrów, rozmieszczonych w kilku wsiach. Gdyby pankowie dokonali komasacji gruntów mieliby podstawy być poczytanymi za szlachtę folwarczną. Często szlachta utożsamiana z drobną.
• Szlachta drobna. Sama uprawia ziemię w szachownicy gruntów. W uprawie ziemi uczestniczą całe rodziny i służba sezonowa.
• Szlachta uboga oraz wdowie gospodarstwa szlacheckie. W tej grupie pracują wszyscy członkowie rodziny szlacheckiej w karłowatych gospodarstwach – kilka płosek ziemi także w szachownicy gruntów.
• Gołota szlachecka. W dawnej Polsce uboga, nie osiadła szlachta, nie posiadająca ziemi. Grupa dość pojemna – są tu bowiem zaliczani tak faktorzy, rezydenci, słudzy w dobrach bogatej szlachty, jak i słudzy szlacheccy po mniejszych dworach, u panków czy u szlachty drobnej. Także komornicy.
• Szlachty pasterska. Ta szlachta zapewne nawet nie mieszkała w domach tylko po lasach czy szałasach, albo stodołach pilnując bydła wsi drobnoszlacheckich na wspólnym wygonie.
• Patoszlachta. Traktowana jako plebs. Mieszka jeszcze w domach szlacheckich w oczekiwaniu na decyzje starosty przesądzającego o ich dalszym losie.
• Szlachta tatarska Rzeczypospolitej, rody szlachty tatarskiej w Polsce. Szlachta tatarska.

Szlachta zaściankowa, okoliczna, zagrodowa to liczna grupa szlachty od panków, poprzez drobną aż po ubogą. Szlachta zaściankowa. W obiegu funkcjonowały określenia szlachty: Półpanek – taki, który aspirował na Panka; półltora szlachty – taki co ze szlachty drobnej przeskoczył do szlachty zagrodowej.

Praca na roli we własnym gospodarstwie nie przekreśla szlachectwa. W Królestwie Polskim na ponad 4 mln mieszkańców 300 tysięcy stanowiła szlachta, która w znacznej mierze zajmowała się samodzielną uprawą roli. Nawet gdy z czasem stracili znaczenie i mieli wpisany niższy status w dokumentach. Poniżej wycinek z „Obraz świata”, tom 2, 1843, Warszawa.

Poniższa mapa pokazuje udział szlachty wśród ludności niektórych gmin Mazowieckiego oraz – bardzo ważne – jaka część z tej szlachty wylegitymowała się. Opracowanie Łukasz Lubicz-Łapiński. Dlatego poszukując szlachectwa wśród przodków nie poddawaj się z powodu braku legitymacji przed Heroldią.

Więcej na temat zmian statusu szlachty w artykule Deklasacja szlachty.

Archiwum Skarbu Koronnego przedstawia statusy szlachty w licznych rejestrach podatkowych (pogłówne), szlachta majętniejsza niż gołota wymieniana jest personalnie.