Tukaj i Tuhan – młodzieńcze inspiracje Adama Mickiewicza

3409
zaosie mickiewiczowskie tukaj tuhan

Kim były te postacie, jaką rolę odegrały w życiu młodego poety, że spośród niezliczonej liczby innych imion, te właśnie obrał dla bohaterów swych młodzieńczych wierszy?

Tukaj i Tuhan

W poemacie „Tukaj, albo próby przyjaźni” tytułowa postać to bliżej nie określony bogacz, pan na zamku znad Jeziora Kołdyczewskiego i licznych innych podobnych włości.
Tuhan z wiersza „Świteź” to książę, postać tragiczna. Na wezwanie swego władcy opuścił swych bliskich, by wziąć udział w wojnie, w trakcie której wróg korzystając z jego nieobecności, napadł na jego pozbawiony obrony zamek. Córka, przeczuwając hańbę niewoli, wybłagała u Boga jedyny ratunek jaki jej pozostał i cały zamek zapadł się w głębiny jeziora Świteź. Do dziś powtarza się legendę o tym, że obydwa jeziora (choć w rzeczywistości oddalone od siebie o wiele kilometrów) są podziemnie połączone. Być może, w ten symboliczny sposób łączy się obie postaci?

Zaosie Mickiewiczowskie

Zaosie w tym czasie należało do krewnego Adama – Józefa Mickiewicza, który majątek ten wziął w zastaw od rodziny Janowiczów. Kilka lat później Janowicze sprzedali go ciotce Poety, Barbarze Stypułkowskiej. Rozważania zacznijmy od tego jakich bajek w dzieciństwie słuchał Adam Mickiewicz?

Urodził się pod sam koniec osiemnastego stulecia w karczmie Wygoda, w drodze do Zaosia, leżącego u stóp Góry Żarnowej, prawie w tym samym miejscu gdzie umieścił swego bohatera Tukaja. Spędził tam też dzieciństwo. Cała okolica należała do parafii Stołowicze, gdzie przy kościele Zakonu Maltańskiego stała, słynąca z cudów, figurka Matki Boskiej, pewnie ta sama,przed którą matka przyszłego poety modliła się o jego powrót do zdrowia. Jakie bajki-legendy mogły opowiadać małemu dziecku miejscowe piastunki i opiekunki? Z pewnością te same, które jako dzieci usłyszały od swoich matek i babć. Był dawniej wśród
ludów tureckich, do których zaliczani są Tatarzy litewscy, zwyczaj przekazywania w formie deklamacji wierszowanej opowieści sławiących dawnych bohaterów. Nazywały się one: destany. Zdarzało się, że te wiersze – pieśni umieszczane były w medżumach, czyli ręcznie spisanych utworach poetyckich. To na pewno te opowieści słyszał mały Adam Mickiewicz.

Zaosie leżało na terenie dawnych dóbr kołdyczewskich, które od 1595 r. były własnością Radziwiłłów. W ich skład wchodził duży majątek ziemski z dworem i jedna lub dwie wsie. Wiemy o tym z Archiwum Radziwiłłów (AR, XXIX,nr. 166 oraz AR XI, koperta 87 nr.364). Prawdopodobnie wcześniej, jeszcze za życia króla Zygmunta Augusta, dostał się Radziwiłłom jako dzierżawiona królewszczyzna, a w czasach Zygmunta III Wazy wiecznością: „…razem ze wszystkiemi granicami,włościami, dworami, puszczami, lennami, ze szlachtą, ziemianami, bojarami pancernemi i putnemi, z ich lennikami, posiadłościami i powinnościami, z przysądem i dziedziczną jurysdykcją”. (w: Irena Rychlikowa, „Tatarzy litewscy 1764-1831 częścią stanu szlacheckiego?”, Kwartalnik Historyczny 1990 r.). Z Kołdyczewa Radziwiłłowie wystawiali na posługę Rzeczpospolitej koni tatarskich 6, pan Rafał Kos (zaufany dworzanin Radziwiłłowski i – prawdopodobnie – dzierżawca) koni tatarskich 2 oraz pan Ogiński (z niejasnych powodów – przypuszczalnie zięć p. Kosa) koni tatarskich 1 (w: Rewizja dóbr tatarskich 1631 r. Acta Baltico-Slavica XX, 1989 r.). Ponieważ obowiązek wojskowy tatarski przypisany był do majątku, oznacza to, że poprzednio cały rejon jeziora kołdyczewskiego, wraz z Kołdyczewem, należał do Tatarów litewskich, którzy z dóbr kołdyczewskich wystawiali łącznie koni 9.

Cała okolica dość licznie zasiedlona była Tatarami litewskimi: nieopodal Kołdyczewa położony był Kroszyn, od 1523 r. należący do tatarskich książąt Szyryńskich, a jeszcze bliżej Kołdyczewa, do nich też należące od 1530 r. Torszyce (Torczyce), w dalszej nieco odległości Maluszyce należące pierwotnie do kniaziów Assańczukowiczów Ułanów i, w innym nieco kierunku, Wołkowicze oraz wiele innych tatarskich wsi, takich jak Mir, Kleck, Rudniki i inne, skupiających arystokrację tatarską i ich krewniaków, osiedlonych w Wielkim Księstwie Litewskim pod koniec XV wieku i wcześniej jeszcze, za czasów księcia Witolda.

Ale którzy Tatarzy mieszkali w Kołdyczewie?

Odpowiedź nie jest prosta, ale możliwa. Oto król Stefan Batory w roku 1585 w liście pisze, że dobra Kołdyczewo w pow. nowogródzkim, król Zygmunt August „dać raczył potomku Szach Achmeta, cara zawolskoho Azybek Sołtanu” (w: Rocznik Tatarski 1938). Część tego majątku carewicz Ostryński – (bo taki tytuł nosił Aziubek Sołtan) – oddał jako wiano swej krewnej (pewnie córce), żonie Sejt Dżalał Bahryńskiego, po której dziedziczyła ich córka Jehanna Sejtdżalałówna, żona Olejka Juszyńskiego, po niej Mamaj a następnie jego syn Araz Juszyński, który w roku 1571 zamienił tę część Kołdyczewa na Torszyce z carewiczami puńskimi: Temirem i Selimem, synami Jeni Beka, wnukami Carewicza Puńskiego, osiadłego w Wielkim Księstwie Litewskim jeszcze w roku 1478, syna Nur Dewlet-chana, władcy Krymu (wszystkie dokumenty w tej sprawie zebrał St. Dziadulewicz w: Herbarz rodzin tatarskich w Polsce). Ponieważ tatarszczyzny w tamtym czasie nie można było ani sprzedać ani kupić, więc jedynym możliwym powodem zamiany majątków mogło być małżeństwo i konieczność połączenia w jedną całość już wcześniej nabytej tam z tego powodu ziemi. W ten sposób pod koniec XVI wieku większość dóbr Kołdyczewo należała do byłych carewiczów Puńskich, bardzo wówczas wpływowego rodu, jednego z dwóch odrębnych, pochodzących bezpośrednio od chanów tatarskich, którym na Litwie przysługiwał wówczas tytuł carewiczów.

Hierarchia uchodźców tatarskich na Litwie była jej odzwierciedleniem w Ordzie Krymskiej, o której pisze sam jej chan: „…Ja, sam Dewlet Kirej Car, synowie moi i bracia carewiczowie, Rada kniaziowie, karaczowie i ułanowie, murzowie i całe wojsko moje…” Na Litwie, pod nieobecność chana, najwyższy rangą był jego syn Carewicz Puński, co znajduje odzwierciedlenie w spisie Tatarów biorących udział w wojnie z Zakonem Krzyżackim w roku 1520. Na pierwszych miejscach wymienieni są: Czarzewicz (tj. carewicz Puński), dalej kxyansz (tj. kniaź, książę) Baktamysz, potem Ochmet Ulan Osanczukowicz, Bicim Ulan Majkowicz, dalej kilku ułanowiczów – w sumie chorągiew liczyła 304 konie. Od tego czasu Carewicze Puńscy dowodzili w czasie wojen Rzeczpospolitej własną chorągwią skupiającą carewiczów, kniaziów i ułanów, o czym pisze Jan Kierdej w „Rewizji dóbr tatarskich z 1631 roku…” [f.875/813]: „…A ci kniaziowie Łowczyccy wywodzili przed nami, że nigdy pocztowych pod chorągwiami nie stawiali, jeno gdzie sami dobrowolnie chcieli pod chorągiew podjeżdżali, i póki jeszcze większa gromada tych kniaziów ordyńskich carewiczów była, tedy sami swym pułkiem pod rejment hetmański podjeżdżali, żądając od nas abyśmy przy dawnych wolnościach ich zachowali. Przeto my, rewizorowie, nie bacząc w tym żadnej szkody Rzeczpospolitej, i owszem, strzegąc dawnego zwyczaju, i nie następując na przywileje, przy tych wolnościach ich zachowaliśmy….”

Pierwszym, po Carewiczu Puńskim, rotmistrzem tego pułku (a właściwie chorągwi) był jego potomek, poległy w 1583 roku Islam Sołtan a następnym jego krewniak Machmeć, poległy w roku 1621, a ostatnim z tego samego rodu pochodzący Szahan (Szahum lub Szachmeć), także poległy (w roku 1622 pod Rygą), gdzie w sile 50 koni walczyli już jako wojsko Radziwiłłowskie. Po śmierci ostatniego rotmistrza chorągiew uległa rozwiązaniu, prawdopodobnie z braku odpowiednich potomków tego rodu zdolnych do objęcia dowództwa. Przypomniany powyżej fragment przeprowadzonej w dekadę później Rewizji Kierdeja, potwierdza jedynie, że taka tradycja istniała ale wobec najazdu w 1655 roku Moskwy na W.K. Litewskie, nie została już nigdy zastosowana, i choć pospolite ruszenie było zwoływane jeszcze wielokrotnie, to już bez chorągwi Carewiczów Puńskich, którzy po utracie Kołdyczewa, stracili na znaczeniu.

Moskale przez sześć lat okupacji Litwy prześladowali Tatarów litewskich, wskutek czego rozpoczął się ich exodus do Korony. Zajmowane przez nich ziemie przywłaszczyli sobie sąsiedzi i już nigdy wojsko tatarskie w postaci chorągwi plemiennych nie zostało wykorzystane. Zastąpiły je chorągwie tatarskie terytorialne, o przypadkowym składzie personalnym, lepiej odpowiadające duchowi nowych czasów. Część Tatarów litewskich już nigdy nie powróciła w rodzinne strony, szukając sobie miejsca do życia w innych rejonach kraju, często w Koronie.

Trzeba pamiętać, że Tatarzy w tym czasie nie byli właścicielami zajmowanych gruntów a jedynie lennikami królewskimi, użytkującymi przyznane im ziemie na tzw. prawie wojennym, tj. w zamian za konną służbę dla Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Przekazanie Kołdyczewa w ręce Radziwiłłów zdegradowało carewiczów materialnie i społecznie. Nie od razu – początkowo zamiast stawać we własnej chorągwi podległej wielkiemu księciu litewskiemu, mieli obowiązek stawiennictwa w wojsku Radziwiłłowskim, lecz z chwilą włączenia Kołdyczewa do ordynacji nieświeskiej, podzielili los szlachty ordynackiej (w: Irena Rychlikowa Tatarzy litewscy 1764 – 1831 szlachtą?).

Carewicze Puńscy

Kim byli Carewicze Puńscy, z jaką historią związane były ich imiona? W roku 1380 po krwawej wojnie domowej władzę w Złotej Ordzie, ogromnym państwie od
Dniepru po Morze Aralskie, obejmuje nowa dynastia. Swe prawo do tronu wywodzą z faktu pochodzenia od Tuka – Temüra (w źródłach osmańskich Tokay-Timur, w źródłach rosyjskich Tukaj – Timur). Pierwszym władcą tej dynastii Tukaidów (szczegółowe opracowanie zamieszczone jest wraz ze źródłami na: Chanowie Złotej Ordy – dynastia Tukaidów) był Tochtamysz-chan, a po wygaśnięciu głównej linii i rozpadzie dzielnicowym, we wszystkich nowo powstałych Chanatach : Krymskim, Kasimowskim, Kazańskim i Astrachańskim, jej boczne odgałęzienie – dynastia Girejów.

Tukaj

Nie jest łatwo wyjaśnić znaczenie tureckiego imienia tytularnego: „Tukaj”. Składało się ono z rdzenia znaczeniowego „tug [tuk]”, posiadającego trzy pokrewne znaczenia: główny sztandar wojenny, w postaci dziewięcio ogonowego białego buńczuka z symbolami słońca i księżyca, samo to wojsko składające się z pojedynczych około 3-tysięcznych armii (mong. „kürijen”- fortyfikacji w postaci zakola, pierścienia) oraz wodza-władcy, a także sufiksu „aj” tworzącego z rzeczownikiem formę dzierżawczą „być”. Gdy w czasach Imperium Mongolskiego jego wojsko rozrosło się do 95 minganów, tj. 95.000 konnych wojowników, zostało podzielone ze względów operacyjnych na trzy armie: centralną, lewego i prawego skrzydła, a każda z nich pod dowództwem synów Czingis-chana miała swój Wielki Buńczuk tzn. tug [tuk]. Po rozpadzie Imperium ten podział zachował się i tak np.w Złotej Ordzie, w której wyodrębniona została Biała Orda, całe jej wojsko znalazło się na lewym skrzydle pod dowództwem jej chana, najstarszego z czternastu braci, Ordy – Iczena. W skład lewego skrzydła Złotej Ordy weszły cztery 2-3 tysięczne armie dowodzone przez jego czterech młodszych braci, a wśród nich Tuka[j] – Timura, władcy Mangyszłaku, (a właściwie jego tutuka – tj. „trzymającego tuk” czyli namiestnika, księcia ordowego), a także Niziny Nadkaspijskiej z Astrachaniem, i Północnego Kaukazu.

Każdy taki nutuk [nutug] (tzn. wasalne księstwo) wystawiał własną armię, która w językach tjurkskich nazywała się „toka” (ale też „tuka”) – zakole, pierścień, pętla, spinka (słownik turecko-francuski z 1831-35 r.).

Imię Tukaj oznaczało: Wódz Armii. W XIII wieku imię Tukaj-Timur oznaczało: „Wódz Żelaznej Armii” lub „Żelazny Wódz [Armii]”, ale także „Wódz Żelaznego Pierścienia”. Po przyjęciu przez Złotą Ordę islamu, całe to nazewnictwo zastąpione zostało stopniowo określeniami arabskimi i perskimi. We współczesnym języku tureckim znajduje się neologizm „tugay”, oznaczający samodzielną jednostkę wojskową w sile brygady (tj.2.500-3.000 żołnierzy) oraz „tuggeneral”, oznaczający dowódcę tej brygady.

Pełna linia genealogiczna Tukaidów (Тукайтимуриды) – Tukajów litewskich jest następująca:

Czyngis-chan > Dżoczi > Tukaj-Timur (Tuka-Temür) > Urunk (Öreng-Timur) > Sariça > Künçek (Kendże – Doktimur) > Tülek Timur > Çigaj (Cisne) > Hassan Ogłan (Îçkili Hasan) > Baş-Timur > Dżijas-ed-Din > Hadży Girej ( Hâcî Giray) > Nûr Devlet-chan (i jego bracia: Hajdar Sołtan i Kutlug Zamân) > Carewicz Puński 1488-1542 > Jeni Bek 1559 > Selim 1571 > Machmeć 1621 (rotmistrz J.K.M.) > bracia: Jussan, Dawid, Jslam, Temir, Amurat, Halil, Kantemir (1631) > Tukaj z Kołdyczewa.

Ich bliskimi krewniakami byli: Katłu Tohuszewicz (1506) chorąży ściahu ułańskiego, Misko Czogajdajewicz ( 1505-1528-?), Fedor Czogajdajewicz (1520), Федор Миткевич Тюхайевич (1567), Васылий Тюхай (1567) Wojciech i Jan Tukaszka 1567, Tukasz v. Togusz, Junus Togusz 1595, Selim Tukaszewicz 1631, Jan Tukaszewicz (ok. 1650), Janusz Tukailewski 1628, Lipscy przydomku Tuhay (ok. 1560-1853) oraz inni o tatarskich imionach jak np. Jen Carewicz 1653, a także bardzo liczna grupa kniaziów Assanczukowiczow Ułanów a wśród nich wymienieni powyżej w Rewizji Kierdeja – Łowczyccy.

Gdy po Unii Lubelskiej przyszło do utrwalenia nazwisk, większość Tatarów utworzyła je na wzór polski, od majątków bądź imienia protoplasty. Tukaidzi zamieszkujący Kołdyczew nie posiadali już własności, która z woli polskiego króla przeszła na Radziwiłłów, więc przyjęli za nazwisko tytularną część imienia przodka Carewiczów Puńskich – „Tukaj – Timura” (wnuka Czyngis-chana), której używali prawdopodobnie już wcześniej jako przydomka dla podkreślenia statusu rodu (podobnie jak Tatarzy chrześcijanie Lipscy herbu Lubicz przydomka Tuhay). Niewiele to dało, gdyż po kilku pokoleniach jego znaczenie zatarło się w świadomości użytkowników.

W tym też mniej więcej czasie przyjęli chrzest prawosławny, co punktu widzenia ich pozycji społecznej w przyszłości było nadzwyczaj niefortunne – gdyby przyjęli katolicyzm lub pozostali przy islamie, udało by im się prawdopodobnie utrzymać status szlachecki lub doń zbliżony – przyjmując prawosławie stawali się, stopniowo, chłopami. Nie byli jednak wyjątkiem, większość Tatarów porzucających islam przyjmowała prawosławie – to właśnie katolicyzm wśród nich był nadzwyczaj rzadko przyjmowany.

Na cmentarzu kołdyczewskim koło Zaosia, Wojkowicz, Melechowicz i Miedzieniowicz spoczywają bardzo liczni prawosławni Tukajowie. Jeszcze w okresie międzywojennym, w tych miejscowościach zlokalizowanych na terenie niegdysiejszych dóbr kołdyczewskich, mieszkało łącznie 81 osób o tym nazwisku, najwięcej w Wojkowiczach (68), oddalonych od Zaosia o około 1 -1,5 km, pod tą samą Górą Żarnową (źródło: Spis Powszechny z 1934 r.).

Latem 2001 r w Wojkowiczach mieszkało jeszcze 6 rodzin o nazwisku Tukaj, ale nie uważają się już za krewniaków, w ogóle nie chcą o sobie nic mówić – są podejrzliwi i nieufni.

A co z zamkiem Tukaja znad jeziora Kołdyczewskiego?

Carewicz Puński na początku XVI wieku otrzymał od króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka, zamek w Puniach nad Niemnem, usytuowany na wzgórzu, które
obecnie nosi nazwę Góra Bony. Oprócz tego liczne inne majątki, ale ów zamek jest ważny bo wyjątkowy. W niejasnych okolicznościach Puńscy utracili ten zamek, a wraz z nim nazwisko, które związane było z tym posiadanym majątkiem i utrata zamku oznaczała jego zmianę. Na Litwie nazwiska ustabilizowały się dopiero na przełomie XVII i XVIII wieku. Dotyczyło to w równym stopniu Polaków, Litwinów czy Tatarów. Ale pamięć o zamku trwała jako świadectwo minionej chwały, gdyż wśród tatarszczyzn litewskich zamek w Puniach był całkowitym wyjątkiem. Przy czym wspomnienie o samej miejscowości Punie, dawno uleciało.

Tuhan

Przechodząc do Tuhana, podkreślić należy, że było to zruszczenie tatarskiego wyrazu „tugan”. Podobnie jak „Tuka[j]” było to imię-ranga, tytuł określający pozycję społeczną wśród Tatarów. Za czasów Imperium Mongolskiego używany był dość często, między innymi nosił je Tugan, syn Kubiłaj-chana, mongolskiego cesarza Chin z dynastii Jüan oraz potomek Kubiłaja, ostatni chiński władca z tej dynastii z roku 1368, Togan-Timur (Tugan-Temür), ale także wielu innych:

Tukan – książę czerkieski 1239 r.
Tukan – wnuk Czyngis-chana
Tukan – potomek Czyngis -chana, prawnuk Szejbana
Tukanczar – potomek Czyngis-chana, wnuk Tuka-Timura
Tugan – Buka – potomek Czyngis-chana, wnuk Ugedej-chana
Toganczar – potomek Czyngis-chana, emir 1288 r.
Tugan – potomek Czyngis-chana, syn Kubiłaj-chana
Tugan – emir 1251 r.
Tugan – z plemienia Tatar
Tugan – z plemienia Dżałoir
Tugan – Badżu – plemienia Dżałoir
Tugan – Buka – z plemienia Dżałoir
A są to jedynie ci spośród Złotego Rodu, którzy wsławiwszy się jakimś działaniem, zostali przez dziejopisów wspomnieni w kronikach!

Sam tytuł jednak jest o całe stulecia starszy od Imperium Mongolskiego i związany jest z pradawną cywilizacją stepową, co najmniej od 745 r. kiedy to powstał Kaganat Ujgurski, ogromne państwo obejmujące na wschodzie Mandżurię zachodnią po Dżungarię na zachodzie. Znany jest z „Zabytku Jenisejskiego” jako imię tytularne: „Odszedłem od Was, elu mój, pani moja, synowie moi, narodzie mój, od Was wszystkich odszedłem mając lat 60. Na imię mi El-Tugan-tutuk. Byłem posłem w elu bożym. Narodowi sześciu begów byłem begiem.” Prawdopodobnie „tugan” był równoważny tureckiemu „tegin” (starotureckie tgn) i oznaczał: „książę-wódz, brat chana i jego potencjalny następca na tronie”.

Kontynuacją Kaganatu Ujgurskiego w Turkiestanie byli Karachanidzi (933-1212), od połowy X wieku objęci islamem.

Przed rokiem 1005 władcą Kaszgaru był Tugan-chan z dynastii Karachanidów, a około roku 1200 w państwie chorezmszaha wielką rolę odgrywał inny Karachanida Tugan szah, któremu władca Tekesz zmuszony był oddać na prawie ikta terytorium Nisy z prawem zwierzchnictwa nad duchowieństwem, sądownictwem, uczonymi, ludźmi zamożnymi, książętami, dowódcami wojskowymi, rolnikami i ludźmi innych stanów. Jednym słowem Tugan szah był władcą prowincji. W obu wypadkach było to także imię tytularne określające ich pozycję społeczną.

W starodawnym języku czagatajskim, którym aż do połowy XVI wieku posługiwała się kancelaria w Chanacie Krymskim, tytuł Kun-Tugan (Słoneczny [tj. Ozłocony Słońcem] Krewniak [Władcy]), ale także: Słonecznie Urodzony, (tzn. z woli Wiecznego Nieba obdarzony charyzmą władców), oznaczał księcia pochodzącego ze Złotej Rodziny, potomka Czyngis -chana. W późniejszych wiekach został wyparty przez tytuły pochodzenia arabskiego – sołtan (brat lub syn chana) i mirza (czyli książę a dosłownie: urodzony [z] emira – emir zade), przez jakiś czas funkcjonując równolegle.

Na Litwie osadnicy tatarscy już w połowie XVI wieku utracili znajomość rodzinnych dialektów, przechodząc w zupełności na język ruski (dzisiaj białoruski) lub polski, którymi na Litwie powszechnie mówiono. Nie mówiąc językiem ojczystym nie uczestniczyli w jego ewolucji i dlatego starodawne tytuły stały się archaizmami oderwanymi od swego poprzedniego znaczenia. Młodsze pokolenia używały ich jako nazwiska i dlatego zdarzyło się takie połączenie jak „książę Tuhan” (tzn. pleonazm, czyli „masło maślane”). Przypuszczalnie „Tuhan” ( czyli właściwie Tugan) połączył im się w jedno znaczenie z „Tukaj”, gdyż legenda opowiadana dziś przez przewodników turystycznych na Białorusi, wskazuje Jezioro Kołdyczewskie, jako te, w którym pogrążył się zamek Tuhana, zamiast, jak to opisał Mickiewicz w „Świtezi”, co jest intuicyjną ale zgodną z prawdą historyczną, egzemplifikacją panujących stosunków społecznych wśród Tatarów (w tym również litewskich), gdzie każdy męski potomek Wielkiego Chana, był Tuganem, niezależnie od tego czy używał tego właśnie imienia tytularnego, czy innego.

Bibliografia :

  1. Raszid ed-Din, Dżami at-tawarich (zbiór kronik z XIV w., tłumaczenie na język rosyjski)
  2. Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej
  3. Marko Polo: Opisanie świata – przypisy: Marian Lewicki
  4. słownik turecko-francuski (w piśmie arabskim z 1831-35r.)
  5. słownik turecko – francuski 1850 (ułożony w roku 1793)
  6. słownik tatarsko – rosyjski
  7. turkisch – deutsches worterbuch – Vien 1879
  8. Ananiasz Zajączkowski – Sufiksy imienne w językach wschodnich
  9. M. Rjasjanjen : Materiały historycznej fonetyki tureckich języków
  10. Lew Gumilow – Śladami cywilizacji Wielkiego Stepu (str. 179)
  11. Obolenskij, sbornik dokumentov: Kniga Posolskaja Wielikago Knjażestwa Litovskago, z roku 1545
  12. Herman Kinder, Werner Hilgemann: Atlas historii świata, tom 1
  13. Marian Małowist: Tamerlan i jego czasy
  14. Ewlija Czelebi – Księga podróży (przypisy)
  15. Grekow, Jakubowski: Złota Orda
  16. P. Sawieljew: Dżuczini Sinej Ordy
  17. tataro – mongoły w Azji – sbornik, redaktor: Sergiej Tichvińskij
  18. Hassan Ortekin – Kirim hanlarinin secersi (genealogia chanów krymskich), tablica genealogiczna
  19. Abdul ghazi-Bahadur-chan: historia Mongolorum et Tatarorum, Kazań 1871,fragmenty
  20. Halil Inalcik – Giray kirim hanligi
  21. Ibrahim ben Ali z Kaffy (sekretarz chana Feth Giraya II – 1730 – 1740) fragment spisu
    chanów krymskich, obejmujący wszystkich poprzedników dynastii Giray
  22. autor Anonim: Księga sławiąca rodowody w drzewie genealogicznym sułtanów mongolskich – wydawca rosyjski: Tisenhausen W.G. (tłumaczenie Jan Tyszkiewicz)
  23. Halim Girej – tablica rodowodowa władców Krymu (fragment z „Gulben Hanan”)
  24. Dżafar Sejdanet – tablica rodowodowa władców Złotej Ordy z dynastii Batu-chana
  25. Stanisław Dziadulewicz – Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929 r.
  26. Encyklopedia Brytyjska – hasło: Giray
  27. Filip Sulimierski i Bronisław Chlebowski – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom XI, hasło „Stołowicze”
  28. Piotr Borawski, Aleksander Dubiński – Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, tradycje.
  29. Beniamin Nadel w: Przegląd orientalistyczny z roku 1962
  30. Acta Baltico-Slavica nr 22 z roku 1994
  31. Stanisław Kryczyński- „Kronika wojenna Tatarów litewskich”, w: Przegląd Humanistyczny 2, 1984r.
  32. Piotr Borawski, Witold Sienkiewicz „Rewizja dóbr tatarskich 1631r . – sumariusz i wypisy”, tzw. Rewizja Kierdeja w: Acta Baltico-Slavica, XX, 1989 r.
  33. Irena Rychlikowa – Tatarzy litewscy 1764-1831 częścią szlacheckiego stanu?
    w: „Kwartalnik Historyczny” 1990r.
  34. Piotr Borawski, Witold Sienkiewicz – Chrystianizacja Tatarów w Wielkim
    Księstwie Litewskim w: „Odrodzenie i reformacja w Polsce” XXXIV 1989r.
  35. Archiwum Radziwiłłów: AR, XXIX, nr.166 oraz AR, XI, koperta 87 nr. 364
  36. Rocznik Tatarski , 1938 r.
  37. Maciej Tukaj – „Chanowie Złotej Ordy – dynastia Tukaidów” w: https://ornatowski.com/spoleczenstwo/czytelnia/chanowie-zlotej-ordy-dynastia-tukaidow/
  38. 38) Тукай–Тимур w: http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%BA%D0%B0-%D0%A2%D0%B8%D0%BC%D1%83%D1%80
  39. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE
  40. Тукайтимуриды w: http://ru.wikipedia.org/w/index.php?search=%D0%A2%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%B9%D1%82%D0%B8%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B8%D0%B4%D1%8B&title=%D0%A1%D0%BB%D1%83%D0%B6%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B0%D1%8F%3A%D0%9F%D0%BE%D0%B8%D1%81%D0%BA&fulltext=1

1 KOMENTARZ