Pochodzenie etniczne to slogan, którym firmy oferujące płatne testy DNA chcą przyciągnąć nowych klientów. „Etniczny” jest przymiotnikiem, który opisuje grupę ludzi należących do tego samego narodu lub grupy etnicznej. Etniczny – w znaczeniu barbarzyński, obcy – było używane w języku angielskim od XIV do połowy XIX w. W języku angielskim pojęcie ethnicity (odpowiednik polskiego etniczność) po raz pierwszy pojawiło się w latach 30. XX w. i było definiowane jako pogańskie przesądy.
Pochodzenie etniczne a testy DNA
Biorąc pod uwagę pierwotne znaczenie, można uznać, że w pojęciu „pochodzenie etniczne” powinniśmy oczekiwać odniesienia do czasów bardzo odległych, pierwotnych, przedchrześcijańskich i – najprawdopodobniej – przedpaństwowych, czyli co najwyżej plemiennych. Na tym tle można dostrzec dziwne „praktyki” w odniesieniu do wyników badania DNA. Firmy i organizacje prezentujące wyniki określane jako „pochodzenie etniczne” wskazują najczęściej… obszary geograficzne. Nie ma to nic wspólnego z etnicznością i pochodzeniem etnicznym. Więcej o samym znaczeniu, definicji określenia „pochodzenie etniczne” znajdziesz na stronie Wikipedii.
Poważnym problemem przy określaniu pochodzenia etnicznego jet to, że tylko znikoma ilość osób ma świadomość faktycznego pochodzenia etnicznego. Taką pewność mają tylko nieliczne grupy mieszkańców Ziemi – np. Eskimosi, Indianie Ameryki Północnej, Aborygeni. Pozostali nie mają i nie mogą mieć pewności.
Skąd laboratoria prezentujące wyniki testów DNA mają dane pozwalające na interpretację pochodzenia etnicznego?
Jednym ze źródeł informacji są naukowe badania archeologiczne wiążące wyniki badań DNA z miejscami znalezisk, wiekiem znalezisk i porównaniami z innymi znaleziskami. Są to jednak tak nieliczne badania i wyniki, że ich interpretacja jest bardzo trudna. Przyczynia się do tego degradacja materiału genetycznego na przestrzeni lat. Próbki sprzed tysiąca lat są trudne do zbadania, te starsze są możliwe do zbadania w wyjątkowych okolicznościach (np. znalezisko w lodowcu). Znikoma ilość próbek i wyników sprawia, praktycznie pozostają bez znaczenia dla naszego zainteresowania przodkami z ostatniego tysiąclecia.
Nie bez powodu badania pochodzenia etnicznego propagują laboratoria i firmy powiązane z firmami genealogicznymi, takimi jak Ancestry czy MyHeritage. Należy mieć na uwadze ten fakt, gdyż determinuje on wyniki jakie uzyskujemy z tych firm. Firmy te jak same deklarują “prowadzą badania” i stale zwiększają dokładność swoich wyników. Należy to rozumieć właściwie – nie prowadzą badań naukowych, nie prowadzą poszukiwań archeologicznych. Jedyne co robią to przeprowadzają analizy statystyczne posiadanych próbek. I tutaj zaczyna się najciekawsza część rozważań.
Źródłem informacji o “pochodzeniu etnicznym” firm genealogicznych są drzewa genealogiczne jakie w serwisach tych firm tworzą sami użytkownicy oraz informacje jakie użytkownicy zamieszczają w opisach swoich przodków. I tutaj dotykamy największego problemu – jakości informacji na jakich bazują firmy prezentujące “pochodzenie etniczne”. Tymi danymi, jakie są wiązane z próbkami DNA są:
- lata życia osoby badanej,
- relacje z innymi osobami,
- narodowość,
- miejsce urodzenia.
Pochodzenie etniczne – dlaczego daje błędne wyniki?
Dokładność badań
Lata życia i relacje z innymi osobami to podstawowe informacje do obróbki statystycznej powiązań genetycznych w postaci wspólnych części kodu genetycznego, są prezentowane w postaci dopasowań, tzw. match’y, określanych odległością w cM lub stopniu zgodności w procentach %. Co do tego nie ma większych wątpliwości. Dokładność tych dopasowań jest zależna wyłącznie od rodzaju badania – ilości markerów (37, 111, 700,…) oraz od rozdzielczości badania. Rozdzielczość badania jest cechą aparatury badawczej i bezpośrednio wpływa na koszt badania.
Należy spodziewać się, że na przestrzeni lat będą pojawiać się coraz dokładniejsze urządzenia. Jednak nawet obecna dokładność w wielu przypadkach daje dobre wyniki i pozwala odnaleźć odległych kuzynów. Częściej jednak daje fałszywie pozytywne wyniki, co wynika nie z błędu, lecz z faktu, że te same fragmenty kodu genetycznego mogą (i występują) u innych, nawet nie spokrewnionych osób.
Błędy wprowadzonych danych
Do określania “pochodzenia etnicznego” firmy używają narodowości i miejsca urodzenia podawanego przez użytkowników w budowanych przez nich drzewach genealogicznych. Są to informacje o ograniczonej jakości. Ich jakość jest ograniczona poprzez podstawowe błędy:
- błąd oczywisty niewłaściwego odczytu informacji o przodku z dokumentów,
- błąd oczywisty bezpodstawnej deklaracji przez osobę tworzącą drzewo, nie posiadającą potwierdzenia w dokumentach,
- błąd historyczno-polityczny, czyli niewłaściwie podana narodowość i kraj miejsca urodzenia.
Co ma największy wpływ na jakość wyników pochodzenia etnicznego?
Na jakość wyniku “pochodzenia etnicznego” bardzo duży wpływ mają błędnie podawane narodowości przodków oraz państwa w jakich urodzili się. Nasza burzliwa historia sprawiła, ze choć czuliśmy się np. Polakami, to nasze granice często zmieniały się a nawet znikały! Osoby najczęściej tworzące drzewa genealogiczne w serwisie Ancestry to Amerykanie. I przeglądając ich drzewa powiązane z Polską bardzo często znajdujemy zapisy, w których miejscem urodzenia ich przodków jest Austria, Galicja, Białoruś, Ukraina, choć była to Polska pod zaborami. Nie dziwi to, skoro nawet współcześni Polacy mówią i piszą o swoich przodkach-Polakach, że urodzili się na Litwie czy Ukrainie. Na dzisiejszej! A przecież nas interesuje pochodzenie etniczne a nie dzisiejsze granice. To podstawowe zniekształcenie informacji o przodkach, które wpływa wprost na zniekształcenie wyników “pochodzenia etnicznego” testów DNA.
Nic zatem dziwnego, że wśród wyników pojawiają się Węgry (skoro ktoś wprowadza Galicja, czyli Austro-Węgry) bądź pochodzenie mocno wschodnie (efekt podawania Białorusi i Ukrainy zamiast Rzeczpospolitej Polskiej, czyli Polski).
Popraw dane swoich przodków w drzewach na stronach MyHeritage i Ancestry, w ten sposób polepszysz wszystkim jakość wyników.
Błędna prezentacja danych o pochodzeniu etnicznym
MyHeritage przyjmuje przykładowo, ze:
- Wschodnia Europa obejmuje kraje: Polska, Czechy, Słowacja, Białoruś, zachodnia Rosja i cześć Ukrainy.
- Bałkany obejmują kraje: Serbia, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Czarnogóra, Chorwacja, Rumunia, Bułgaria oraz – uwaga! – MyHeritage do Bałkanów zalicza Galicję z częścią współczesnej Ukrainy.
- Bałtowie obejmują kraje: Łotwa, Estonia i Litwa.
Zauważ – gdzie są Węgry, które mają istotny wpływ na nasze pochodzenie?
Tak więc różna interpretacja Węgier da odmienne wyniki w różnych firmach, wpłynie na udział procentowy poszczególnych grup. Jeżeli Twoi będący Polakami przodkowie mieszkali na terenie Litwy to pojawi Ci się pochodzenie: Bałt. Na razie Europa Wschodnia nie jest rozbijana na mniejsze części. Z czasem jednak może okazać się, że Polacy mieszkający od czasów Unii Polsko-Litewskiej na Kresach, dokąd przyjechali z Korony, teraz mając zadeklarowane miejsce urodzenia Ukraina bedą klasyfikowani jako Ukraińcy. A przodkowie z Galicji będą mieć wskazane pochodzenie etniczne bałkańskie. To oczywiste błędy. Wręcz szokujące może być uzyskanie w MyHeritage informacji o pochodzeniu etnicznym jak na poniższym przykładzie:
Przypisanie przez MyHeritage Niemiec i Austrii do Europy Wschodniej podważa całkowicie wiarygodność informacji podawanych przez ten serwis.
Co zrobić aby poprawić jakość danych?
Jakość danych zależy w dużej mierze od nas, użytkowników, od tego, jakie dane wprowadzamy. Pamiętaj – FamilyTree, Ancestry, MyHeritage bierze pod uwagę to, co wpiszesz jako narodowość i miejsce urodzenia. Szczególnie miejsce urodzenia jest ważne, jeżeli chcesz uzyskiwać poprawne mapki. Bazy firm liczą wiele milionów danych, to, że Ty sam wprowadzisz poprawne dane, nie zapewni Ci automatycznie poprawności wyników. Wiele osób musi poprawić dane swoich przodków. Jednak zacznij od siebie, daj przykład.
Wydawałoby się, że podanie oczywistych danych jest poprawne, np. podajesz miejsce urodzenia pradziadka: Milówka. Zgadza się i z przekazem rodzinnym i z informacjami z metryki urodzenia. Czy coś jest nie tak? Tak, jest „nie tak”. Analizę wprowadzonych danych prowadzą firmy: Ancestry, MyHeritage, FamilyTree. Ty oczywiście wiesz, że ta Milówka to wieś położona w województwie śląskim i w Polsce. Ale skąd to mają wiedzieć firmy analizujące dane, zwłaszcza, gdy Milówek jest na świecie wiele? Aby dane były poprawne w sensie możliwości ich wykorzystania w analizie pochodzenia etnicznego, powinny wskazywać jednoznacznie dane miejsce: zawierać w sobie kraj, województwo i nazwę miejscowości. Czyli poprawny zapis miejsca urodzenia to:
Narodowość: Polska
Miejsce urodzenia: Polska, śląskie, Milówka.
Popraw opisy miejscowości i narodowości swoich przodków
Wiesz, że Twoi przodkowie byli Polakami, za Polaków uważali się i za Polskę walczyli nawet, gdy nie było jej na mapie. W odniesieniu do nich stosuj określenia miejsca wskazujące na „polskość”. Jest to ważne szczególnie, gdy miejsca urodzenia leżą w obecnych granicach Białorusi, Litwy czy Ukrainy. Twoi przodkowie jako Polacy urodzili się na terenie Rzeczpospolitej Polskiej, czyli na terenie Polski, choć pod zaborami. Dlatego jako miejsce urodzenia wpisuj:
Polska, wileńskie, Wysoki Dwór
Polska, mińskie, Leonówka
Polska, stanisławowskie, Jezierzany
Polska, lwowskie, Gródek
Podobnie wpisuj miejsca urodzenia i innych zdarzeń na terenach rozbiorowych i nie podawaj zaborów: Rosja, Austria, Prusy/Niemcy lecz wpisuj: Polska. W ten sposób wskazujesz poprawnie etniczność swoich przodków, zapis jest jednoznaczny, firmy analizujące nie będą mieć problemów z określeniem miejsca urodzenia przodków. Być może w pierwszej chwili razi Cię taki sposób zapisu, możesz uznać go za zniekształcenie (czytaj uwagę w następnym akapicie). Ale pomyśl – czy przez fakt urodzenia się Polaka na terenie okupowanym stawał się on okupantem? Oczywiście, ze nie! Okupacja (zabory) nie zmieniały naszego powiązania z miejsce urodzenia – Polak rodził się na terenie Polski okupowanej, była to Polska choć nie widać jej było na mapie.
Niestety, poprawność historyczna nie wystarczy, nie wystarczą nasze dobre chęci. Niektóre serwisy nie rozpoznają historycznych nazw geograficznych, potrafią tylko rozpoznać aktualne nazwy miejscowości i to w oficjalnej pisowni. Są też serwisy, które mają kłopot nawet z aktualnymi nazwami miejscowości – to znany problem MyHeritage. Są też serwisy, które nie podają informacji, czy wprowadzone nazwy miejscowości rozpoznają czy nie. Wydaje się też, że niektóre serwisy korzystają z wyników jeszcze innych serwisów i wręcz ignorują fakt czy wprowadzimy informacje o narodowości i miejscowościach czy nie. Nie na wszystko mamy wpływ, ale miej świadomość przyczyn możliwych błędów w prezentowaniu pochodzenia etnicznego przez różne serwisy.
Sprawdź już wprowadzone informacje
Wprowadzane informacje o miejscach serwisy przetwarzają do uniwersalnych kodów ISO (tu przykład dla Polski), co pozwala prezentować dane niezależnie od obecnych i przyszłych podziałów administracyjnych/politycznych. Dlatego, w gruncie rzeczy, nie ma znaczenia, czy podasz ówczesne państwo (np. Polska) czy obecne (np. Ukraina), o ile wprowadzając dane na bieżąco je zweryfikujesz. W Ancestry widać po mapie czy „wskoczyło”, czy miejsce zostało rozpoznane. W MyHeritage możesz sprawdzić, czy serwis poprawnie odczytał miejsce – wystarczy kliknąć na miejscowość przy przodku. Niestety, FamilyTree nie daje narzędzi do weryfikacji.
Wczytywanie drzew z pliku GEDCOM
Gdy przenosisz dane pomiędzy różnymi serwisami wykorzystując plik GEDCOM należy sprawdzić efekt po zaimportowaniu pliku. Przeglądnij opisy swoich przodków i sprawdź, czy serwis dobrze zinterpretował informacje o miejscowościach pobrane z pliku GEDCOM. Gdyby okazało się, że np. na mapkach nie widać poprawnych miejsc, musisz ręcznie poprawić wszystkie opisy miejsc.
Co jeszcze możesz zrobić?
Możesz propagować ten sposób opisu miejsc życia przodków (urodzenia, ślubu, śmierci) wśród innych osób, wyjaśniać celowość takiego zapisu miejsc i korzyści dla wszystkich. Bo – pomijając niejasne decyzje co do przypisania niektórych miejsc regionom – to w pozostałych kwestiach firmy prezentujące pochodzenie etniczne opierają się na danych, jakie użytkownicy wprowadzają i to użytkownicy ponoszą dużą część winy za nieprawdziwe wyniki pochodzenia etnicznego na podstawie testów DNA.
Im więcej osób wprowadzi poprawne dane tym dokładniejsze będą wyniki pochodzenia etnicznego.
To musisz wiedzieć przed wykonaniem testu DNA
Uwarunkowania testów DNA
Przed wykonaniem testu DNA sobie i rodzinie należy mieć świadomość kilku faktów:
- Obecna rozdzielczość badań materiału genetycznego nie pozwala na rozróżnienie Polaka, Czecha, Ukraińca (ale w przyszłości może to zmienić się);
- “Pochodzenie etniczne” w istocie nie jest pochodzeniem etnicznym a jedynie w sposób bardzo przybliżony prezentuje hipotetyczne miejsce pochodzenia kilku-kilkunastu pokoleń przodków. W żaden sposób nie określa pochodzenia etnicznego odległych przodków z czasów przedchrześcijańskich, czyli sprzed X wieku. “Pochodzenie etniczne” zawiera w sobie błędy wprowadzane przez użytkowników w ich drzewach genealogicznych.
- W miarę przybywania danych w drzewach genealogicznych w serwisach Ancestry czy MyHeritage wyniki “pochodzenia etnicznego” będą zmieniać się, ale nie można uważać, że będą polepszać się. Nadal będą zawierać błędy które mogą zmieniać wyniki w różne strony.
- Wyniki “pochodzenia etnicznego” prezentowane prze różne firmy będą różnić się ze względu na odmienną reprezentację osób z danych regionów, odmienne błędne dane wprowadzone przez użytkowników oraz inne definicje regionów, czego przykładem może być przypisywanie Galicji albo Polsce albo Ukrainie albo Węgrom. Każda firma może mieć inne przypisania geograficzne na przestrzeni lat.
Weryfikacja wyników
Test może czasem dać zupełnie nieoczekiwane wyniki etniczne. Nie denerwuj się, zapoznaj się z możliwymi przyczynami i przemyśl sprawę. Gdy otrzymasz wyniki, które burzą Twoją dotychczasową wiedzę o Twoim pochodzeniu etnicznym, rozważ następujące możliwości.
- Musisz wziąć pod uwagę, że Twoja DNA może mieć małą reprezentację w bazie danych i za mało porównań z innymi i nawet jeden błąd w danych w bazie może spowodować duże zmiany w wynikach.
- Mógł wystąpić błąd w sekwencjonowaniu DNA, w odczycie.
- Próbka mogła zostać źle przygotowana. Jadłeś lub piłeś przed pobraniem wymazu lub pobraniem śliny, mogłeś namiętnie całować się (zmieszane DNA) bądź używasz kosmetyków do jamy ustnej (guma do żucia, aerozole, płyny) które mogą niszczyć strukturę DNA.
- Próbka mogła zostać uszkodzona w transporcie (przegrzana).
- Być może odkryłeś tajemnicę rodzinną, adopcję lub zdradę małżeńską bądź dziecko nieślubne. Być może na przestrzeni wieków Twoja rodzina doświadczyła przemocy w postaci gwałtów ze strony okupantów bądź nawet sąsiadów wykorzystujących sytuację?
Aby dalej rozważać nieoczekiwane wyniki chyba najlepszym sposobem jest wykonanie nowego testu w innej firmie.
Czy zatem warto wykonać testy DNA?
Tak, warto. Przede wszystkim to doskonały sposób na poszerzenie drzew genealogicznych, temu służą funkcje dopasowań. Dodatkowo wyniki “pochodzenia etnicznego”, gdy rozumiemy ich niedoskonałość, mogą pomóc w odkryciu historii przodków z okresu przedmetrykalnego.
Jaki test DNA wybrać?
Jest wiele firm oferujących wykonanie testów DNA, oferują różne testy, o zróżnicowanej ilości markerów, dostarczają wyników w różnych formatach, które nie zawsze pozwalają na późniejsze skorzystanie z innych narzędzi analizy danych. Niektóre firmy oferują możliwość wykonania badania dodatkowych markerów z już otrzymanych próbek, różne firmy korzystają z różnych urządzeń do analizy i mają zróżnicowane profile użytkowników (danych) w swoich bazach. Czy warto badać i siebie i ojca oraz dziadka, czy to ma sens? Czy badać DNA babci? Jest wiele pytań, na które sami sobie nie odpowiemy. Wybór najlepszego rozwiązania nie jest łatwy dla osób dopiero zaczynających swoją przygodę z DNA.
Przegląd testów DNA dostępnych na rynku znajdziesz na stronie: Jaki test DNA? – przegląd testów DNA
Jestem zainteresowany testem DNA!
Wszystkich zainteresowanych wykonaniem testów DNA oraz chcących uzyskać pomoc w wyborze testu, interpretacji uzyskanych wyników oraz osoby chcące podzielić się swoimi doświadczeniami zapraszamy do uczestnictwa w bezpłatnej grupie dyskusyjnej na Facebooku “Genealodzy PL Testy DNA”. Oto link.
Podstawowe informacje o genealogii genetycznej oraz o przeprowadzaniu badań uzyskasz na stronie: Genealogia genetyczna – to warto wiedzieć!
