Dzieje zbiorów archiwalnych zawierających materiały katastru kontrybucyjenego same w sobie stanowią odrębną i interesującą historię. W różnych czasach wiele ksiąg katastralnych z tomów katastru wielokrotnie przenoszono z jednego archiwum do drugiego. Tak czy inaczej większość przetrwało dwie wojny światowe.
Księgi katastralne
Kataster – spisy właścicieli nieruchomości będący podstawą systemu podatkowego.
Najobszerniejsze zbiory map katastralnych i materiałów pomocniczych przechowuje obok Archiwum przemyskiego, Archiwum Państwowe w Krakowie oraz Centralne Państwowe Historyczne Archiwum Ukrainy we Lwowie.
Kataster kontrybucyjny Prus Królewskich z 1772/1773
Po zajęciu Prus Królewskich oraz części Kujaw i Wielkopolski przez Prusy w wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. nowe władze szybko rozpoczęły przygotowania do przeprowadzenia na nowonabytych terytoriach katastru kontrybucyjnego. Z polecenia Fryderyka II akcją tą kierował tajny radca Rembert Roden. Oszacowanie dochodów ludności stanowić miało podstawę do wprowadzenia na tych terenach pruskiego systemu podatkowego. W latach 1772/1773 nad tym zadaniem pracowały trzy komisje, w skład których wchodziło około 60 urzędników i 40 mierniczych. Dla każdej miejscowości opracowano wzór kwestionariusza zawierającago 91 punktów.
Efektem działań komisji był m. in. spis ludności wymieniający jednak tylko głowy rodzin, a nie wszystkie osoby zamieszkujące daną miejscowość. Większość z zarejestrowanych głów rodzin to mężczyźni, choć w gronie tym napotykamy także z rzadka na kobiety. Najwięcej przypadków, w których pojawiają się kobiety dotyczy wdów. W tym wypadku spis zawiera zwykle także nazwisko zmarłego męża. Niestety dla wielu z wymienionych kobiet nie podano nazwisk, to samo dotyczy także mężczyzn-Żydów i w pewnej mierze ludności narodowości polskiej. Ważnym elementem zawartych w katastrze danych jest także liczba dzieci. Ilość dzieci żyjących w 1772 r. określono poprzez same tylko liczby, w większości wypadków dokonano rozróżnienia na dzieci w wieku poniżej i powyżej 12 lat.
Zawartość katastru
Jakkolwiek tego rodzaju szacunki są dosyć wątpliwe, a w przeszłości wielokrotnie były wykorzystywane dla celów politycznych, wydaje się, iż ponad połowa nazwisk zamieszczonych w katastrze dotyczy ludności polskiej. Zmikrofilmowany materiał zawiera tylko nazwiska i liczbowe zestawienia członków rodzin wliczając w to najemną służbę obojga płci. W pewnych przypadkach dane te są opuszczane. Materiał, który nie został zmikrofilmowany dotyczy liczby i rodzaju inwentarza żywego, narzędzi, budynków itp. Każdy typ badań społeczno-gospodarczych wymaga sięgnięcia do zbiorow przechowywanych w Berlinie i Bydgoszczy.
Archiwa dysponujące katastrami Prus
Osiemnastowieczne kopie oryginalnych źródeł dla Prus Królewskich znajdują się obecnie w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie. Z kolei oryginalne tomy katastru fryderycjańskiego dla Okręgu Nadnoteckiego znajdują się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy.
W latach dwudziestych XX wieku sporządzono wyciągi z tomów katastru dla Prus Królewskich. Efekty pracy archiwistów niemieckich – maszynopisy z tymi wyciągami – są dziś przechowywane w Instytucie Herdera w Marburgu. Ponad trzydzieści lat temu materiały te zmikrofilmowano. Sporządzone wtedy mikrofilmy przechowywane są w Archiwum Państwowym w Marburgu, niemieccy archiwiści zachowali też dodatkową kopię bezpieczeństwa. Trzecia z kolei kopia dostępna jest w Towarzystwie Naukowym w Toruniu.
Rodzaje materiałów
Obecnie mamy do czynienia z trzema rodzajami zapisu informacji pochodzących z katastru kontrybucyjnego, a przechowywanych w różnych archiwach i instytucjach:
- Oryginały, określane po niemiecku jako „Urschriften”. Współczesne kopie z końca 18 wieku, określane po niemiecku jako „Reinschriften”.
- Wyciągi (Auszüge) opracowane w latach 1919-1920 oraz 1940-1945, określane po niemiecku jako „Gesamtauszüge”. „Gesamtauszüge” to maszynopisowe kopie wybranych punktów katastru sporządzone przez pracowników Archiwum w Gdańsku w latach 1919-1920.
- Wyciągi „Teilauszüge” lub dokładniej „Marburger Auszüge” to wyciągi opracowane w Gdańsku na podstawie „Gesamtauszüge” w latach 1940-1945. Nie zawierają one wszystkich punktów „Gesamtauszüge”.
Materiały udostępnione w internecie
Wykaz właścicieli wymienionych w księgach katastralnych Prus jest dostępny na stronie: http://www.odessa3.org/collections/land/wprussia/.
W tej publikacji wykorzystano materiały archiwalne ze zbioru Prusy Zachodnie nr 28, przechowywanego w Instytucie Herdera, D-35037 Marburg, Gisonenweg 5-7. Oryginalne źródła, do których odwoływano się, przechowywane są w Geheim Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, D-14195 Berlin (Dahlem), Archivstraße 12-14. Autorzy z naciskiem zwracają uwagę czytelników na fakt, iż w wyniku błędów przy odczytywaniu i przepisywaniu „Marburger Auszüge” mogą niekiedy poważnie różnić się od danych zawartych w materiale przechowywanym w Geheim Staatsarchiv. Niniejsza publikacja nie zawiera żadnych wskazówek, a zwłaszcza konkretnych odnośników dotyczących tego rodzaju różnic. Dlatego też dla wszelkich zaawansowanych poszukiwań autorzy radzą sięgać do oryginalnych źródeł w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie.
